Олохпут маһа кэҥии, сайда-үүнэ турдун!

Сахаҕа урут да, билигин да «Хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин?» диэн бастакы уонна тулхадыйбат сүрүн ыйытык буоларын билэбит. Киһи олоҕун сис билиитинэн удьуор үөрэҕэ буолар.

Өбүгэбит хаана 9 көлүөнэ иһинэн суураллыбат дииллэр. Кинилэр дьоҕурдара, сатабыллара биһиги хааммытыгар баар, ону биһиги үчүгэй өттүнэн эрэ туһаныахпытын, ыччаттарбытыгар тиэрдиэхпитин наада. Төрдүн-ууһун билэр киһи, оҕо бигэ тирэхтээх, бэйэтигэр эрэллээх буолара саарбаҕа суох.

Үүммүт 2025 сыл Майа сэлиэнньэтигэр Төрүччү сылынан биллэриллибитэ. Тохсунньу 30 күнүгэр Төрүччү сылын арыйар тэрээһин ыытылынна. Тэрээһини баһылык Алексей Неустроев биллэриллибит сыл сыалын-соругун, туох-ханнык үлэ былааннанарын туһунан киирии тылынан аста.

— Хас биирдии киһи Орто дойдуга кэлэн, ийэтин, аҕатын өттүлэринэн бэйэтин өбүгэлэрин 9 көлүөнэҕэ диэри хайаан да билиэхтээх диэн суруллубутах сокуон баар. Ол туһунан биһиги ыччаттарбыт, уһуйаантан саҕалаан, билэ улааталларыгар тоҕоостоох буоллун диэн бу сылы Төрүччү сылынан биллэрдибит. Ол чэрчитинэн сыл устата бэрт элбэх үлэни ыытыахпыт диэн былаанныыбыт, – Алексей Иннокентьевич дьонугар-сэргэтигэр бу биллэриллибит Төрүччү сылыгар төрүттэрбитин үөрэтиэҕиҥ, аймаҕынан ыһыахтыаҕыҥ, билсиэҕиҥ-көрсүөҕүҥ диэн ыҥырда.

«Төрүччүнү билии киһи дьылҕатын түстүүр» диэн дириҥ ис хоһоонноох иһитиннэриини «Дьол түһүлгэтэ» уопсастыбаннай киин салайааччыта Евдокия Решетникова оҥордо. Д.Ф.Ходулов аатынан култуура дьиэтин саалатын толору мустубут уопсастыбанньыктары, оскуола үөрэнээччилэрин төрүччүлэрин оҥорон, удьуору ууһатар аналларын быспакка, кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэн иһэллэригэр ыҥырда.

«Сырдык Айыы сыдьаайа» түмсүү салайааччыта Анна Климентова оскуола оҕолоругар, интэриэһиргиир дьоҥҥо билиһиннэрэр уонча сыл устата туттан кэлбит матырыйаалларын көрдөрөн кэпсээтэ. Өбүгэлэр тустарынан номохтору, хаан-уруу аймахтарын туһунан муспут матырыйаалларынан таһаарбыт кинигэлэрин билиһиннэрдэ.

Аймахтарын-урууларын түмүүгэ бэйэтин уопутуттан улуустааҕы Ытык сүбэ бэрэссэдээтэлэ Зиновий Игнатьев билиһиннэрдэ. Үлэҕэ-хамнаска, окко-маска хардарыта көмөлөһөн бэйэ-бэйэни өйөһөн-убаһан олоруу ханнык да кэмҥэ хотуулаах буолара саарбаҕа суох. Кини харысхал бэлиэҕэ олоҕуран аймах дьаралыгын оҥорбуттарын көрдөрбүтэ сэҥээриини ылла.

«Мин төрүччүм – инникигэ сирдиир суолдьутум». – диир В.П.Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын 8 «а» кылааһын үөрэнээччитэ Рустам Кривошапкин. Кини бэйэтин төрөппүттэриттэн саҕалаан ийэ, аҕа уустарын дириҥник ырытан оҥорбут дакылаата мустубут дьоҥҥо оҕолор төрүччүнү үөрэтиилэригэр биир үтүө холобур курдук көһүннэ. Рустам соторутааҕыта үрдүкү кылаас уолаттарын ортотугар ыытыллыбыт улуустааҕы «Мин баһылыкпын» күрэх кыайыылааҕынан ааттаныан ааттаммыт.

Төрөөбүт Майатыгар Төрүччү сыла биллэриллибитин сэҥээрэн бу тэрээһиҥҥэ биир дойдулаахпыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылаана Адамова кэлэн санаатын үллэһиннэ, кэккэ этиилэрин оҥордо, төрүттэрин үөрэтиигэ бэйэтин уопутуттан үллэһиннэ. Холобур, сурукка киллэриигэ аймах мэлдьи үчүгэй эрэ өрүтүн буолбакка, туох ыарыыттан олохтон туораабыта, хаста кэргэннэнэ сылдьыбыта, ол кэргэннэригэр оҕолоро курдук чахчылары эмиэ киллэрэр удьуор үөрэҕэр наадалааҕын санатта.

Устуоруйа уонна култуура өйдөбүнньүктэрин Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ, улуус Бочуоттаах гражданина Руслан Васильевич Васильев эмиэ Майаҕа улааппыта, Тиихэнэбистэртэн төрүттээх. Кини тэрээһинтэн итиэннэ сэлиэнньэҕэ Төрүччү сыла биллэриллибититтэн олус астыммытын, бэйэтэ эмиэ аймахтарын балачча үөрэппитин, ол киниэхэ тус үлэтигэр элбэх суолу арыйбытын туһунан ахтан ааста. Бу сыл алтынньытыгар Дьокуускай куоракка «Уһук илин норуоттарын төрүттэрэ-уустара – 2025» диэн бөдөҥ куорум ыытылларын, онуоха тэрээһин иккис күнүгэр биир бөлөҕү манна таһааран уопут атастаһар былаан үөскээбитин туһунан иһитиннэрдэ.

«Олох маһа» бырагырааманан төрүччүтүн чинчийэр

Анал бырагыраамаҕа киллэрэн төрүччүтүн оҥорбутун туһунан «Эркээйи» хаһыат тэхиньиичэскэй эрэдээктэрэ Дария Михайлова кэпсээбитэ сонуннук иһилиннэ. Дьоҥҥо туһалаах буолаарай диэн, ол туһунан билиһиннэрэбит. Кини бастакытын бу үлэни 7 сыл анараа өттүгэр саҕалаабыт. Онуоха аҕатын өттүнэн төрүттэрин аймаҕа Алексей Плотников оҥорбут төрүччүтэ тирэх буолбут.

— Бастаан Corel Drow бырагыраамаҕа оҥорон көрбүтүм, соччо табыгаһа суох курдуга. Ол кэмҥэ, 2020 с. Хотугу сир норуоттарын генеалогиятын уонна этнологиятын билим-чинчийэр институтуттан Константин Ильич Аргунов Майаҕа кэлэ сылдьан «Олох маһа» («Древо жизни» Genery.com) бырагырааманы көрдөрбүтэ. Онно үөрэнэн, күлүүс атыылыһан, төрүччүбүн оҥорон барбытым. Олус интэриэһинэй этэ, — диир Дария Николаевна. – Социальнай ситимҥэ аймахтар бөлөхтөрүгэр суруйсан, билсэн, чопчулаһан, хаартыскалары ыыттаран, үлэлээн барбытым. Хамсык кэмигэр национальнай архыып сайтыгар киириини көҥүллээннэр, 1926-1927 сс. дьиэ кэргэннэр испииһэктэриттэн (New.nlrs.ru) чахчылары хомуйбутум.

Дария Михайлова бу үлэлииригэр киһи хас биирдии булбут-талбыт билиитин бырагыраамаҕа киллэрэриттэн, онуоха «Олох маһа» тэнийэн, улаатан иһэриттэн астыныыны-дуоһуйууну ыларын туһунан этэр. Бу чинчийэ сылдьан икки хаан-уруу эһэтин булбутун, аймахтарыгар билсэ дьиэлэригэр бара сылдьыбытын кэпсээтэ. Онтон эбии эмиэ архыыпка 1800 уонна 1856 сс. «Ревизскай устуоруйалар» диэн испииһэк баарын булбут.

«Олох маһа» бырагыраама үлэлииргэ олус судургу диир. Манна киллэрбиккин уларытыахха, көннөрүөххэ, эбиэххэ, ситэриэххэ сөп эбит. Хаартыска, видео угуллара эмиэ олус табыгастаах. Бырагыраама 40 киһини босхо киллэрэр, онтон салгыы күлүүс атыылаһаҕын, оҥорбуккун бэчээттээн таһаарыахха сөп. Күлүүс төлөбүрэ 1520 солкуобайтан саҕалаан 5120 солкуобайга диэри буолар.

Итинник төрүччүнү оҥорон саҕалаатахха, удьуор ситимэ бэйэтэ дьиктитик көстөн, арыллан иһэр диир: маны үөрэтиэҕиттэн 1200 киһини чуолкайдаан, булан бырагыраамаҕа киллэрбитин, бу чинчийии урут билсибэккэ сылдьыбыт аймахтары чугаһатарын туһунан астынан туран бэлиэтиир.

Удьуорун чинчийэр биир идэлээхпит бэйэтин кэпсээнин: «Барыбыт олохпут маһа кэҥии, сайда, үүнэ турдун!» — диэн баҕа санаатынан түмүктээтэ.

 

Февронья ОХЛОПКОВА.