Күн-дьыл билгэтэ
Степан Андреев
Хайа да бэйэлээх сайдыы кэлбитин иһин тыа сиригэр олорор саха киһитин үлэтэ-хамнаһа, олоҕо-дьаһаҕа Ийэ айылҕаны кытары ыкса сибээстээх. Дьэ эрэ, онно-манна ырааппакка быйылгыны, ыкса күһүнү, кыһын саҕаланыытын, ааспыт сыллары кытары бэрт кыратык тэҥнээн көрүөҕүҥ.
2022 с. айылҕа нарын оһуора ‒ кыстык хаар алтынньы 7 күнүгэр кэмигэр түспүтэ. Күөллэр сүрүннээн балаҕан ыйын бүтүүтэ тоҥмуттара. Кыһыҥҥы хонугу, Бокуруоп таҥараны алтынньы 14 күнүн тэлгэһэ күрдьүллэр сөптөөх хаардаах көрсүбүтэ. Тутум курдук хаар түһэн, былыргылыы эттэххэ “сыарҕа хаара” тахсыбыта. Дьон дьиэ тэлгэһэтин хаарын ыраастааһыныттан сылайар буолбуттара. Алтынньы ый бүтүүтэ лаппа халыҥаабыта.
2023 с. кыстык хаар арыый хойутуу, наҕылыччы алтынньы 14 күнүгэр ‒ Бокуруопка түспүтэ. Ый бүтүүтэ сөптөөх нуорма хаар баара.
2024 с. быйыл күһүөрү, ыкса күһүн аһары ардахтаах буолла. Оннооҕор бигэ оҥоһуулаах федеральнай суолталаах Бүлүү, Халыма суоллара онон-манан алдьананнар айаҥҥа-сырыыга мэһэйи үөскэппиттэрэ. Мөлтөх суоллаах-иистээх нэһилиэктэри этэ да барыллыбат. Күөллэр алтынньы 8‒9 күннэригэр тоҥон эпсэри барбыттара. Алтынньы 7 күнүнээҕи сарсыарда тунал маҥан кубалыы сырдык ыраас хаарынан көрсүбүтэ. Дьэ олохтоох хаар кэллэҕэ диэн сабаҕалааһын буолбута эрээри, 10 чыыһылаҕа түүн, нөҥүө күнүгэр салгыы ардаан ууллубута. 12 чыыһылаҕа Илин эҥэр улуустарга хаардаан, дьэ 7‒8 ый тухары «олохсуйардыы» кэлбитэ. Аммаҕа, Чурапчыга сөҥүү сөбүгэр буоллаҕына, Майаҕа чап-чараас хаардааҕа. Ол күннэргэ киин куораппытыгар хаар отой суоҕа. Кырыа симэх оһуордаах кыһын кэлбитин биллэҕэ, алтынньы 14 күнүгэр кэмчи да буоллар дьэ түһэн үллүктээбитэ. Хаарбыт кыра буолан, муус халыҥаан Улуу Өлүөнэнэн туорааһын урукку сыллартан лаппа эрдэлиир буолла. Дьэ итинник. Оннооҕор баара-суоҕа кэлин үс сыл кыра кэрдиис кэмин тэҥнээн көрдөххө, күн-дьыл эргиирэ эриэ-дэхси биир тэҥ буолбатаҕын көрдөрөр.
Сэтинньи ортотугар диэри кыраһа үллүктээх хаарбыт үгүс улуустарга нуормаҕа быдан тиийбэтин бэлиэтииллэр. Хойутаабыт кыстык хаар, онно эбиитин олус чарааһа үчүгэйи аҕалбат: кырыа, муус дойдубутугар от-мас силиһэ, сиэмэтэ тоҥор, сир-дойду хайыта барар диэн буолар. Кыһынын кыраһалаан, сааһыары уонна саас кулун тутарга, муус устарга балайда түһэн сыллааҕы нуорманы ситистэр, онтон сөптөөх уу кэллэр диэн баҕа санаа баар.
Саҕахха кыһыҥҥы күн кытара күөрэйэн тахсарын үөрэ-көтө көрсүөҕүҥ, чэбдик ыраас салгынынан сайа тыыныаҕыҥ!