Күндү улууспут олохтоохторо, ытык-мааны кырдьаҕастарбыт, үлэни өрө туппут төһүү үлэһит дьоммут, сарсыҥҥыга эрэллээх ыччаттарбыт, ыраас ыра санаалаах оҕолорбут, биир дойдулаахтарым!
Эһигини барыгытын оройуон дьаһалтатын уонна тус бэйэм ааппыттан тапталлаах дойдубут, Мэҥэ Хаҥаласпыт төрүттэммитэ үбүлүөйдээх 95 сылынан ис сүрэхпиттэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!
95 сыл анараа өртүгэр, 1930 сыл олунньу 10 күнүгэр, Саха АССР Ситэриилээх кэмитиэтин уонна норуодунай комиссариатын Президиумун 4347 нүөмэрдээх «Оройуоннар састааптарын уларытыы» уураахтарыгар олоҕуран, Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас оройуоннарын холбоон, Мэҥэ Хаҥалас улууһа тэриллибитэ. Оройуон киининэн Майа сэлиэнньэтэ буолбута.
Саҥа тэриллибит оройуон бастакы салайааччылара баартыйа оройкуомун бастакы сэкирэтээрэ Гаврил Старостин, оройуон Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Филипп Петров, хомсомуол оройкуомун сэкирэтээрэ Михаил Винокуров ананан оройуон экэниэмикэтэ, социальнай-култуурунай oлоҕо сайдыытыгар бастакы олугу уурбут дьонунан буолаллар. Ол кэмтэн ыла улууспутун үгүс билиилээх-көрүүлээх, бигэ тыллаах, сатабыллаах салайааччылар, тумус туттар бастыҥ дьоммут салайан, оройуоммут социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьулуурдаах үлэлэринэн, тобуллаҕас өйдөрүнэн, күүстээх санааларынан сүҥкэн кылааты киллэрсибиттэрэ, төһүү күүс буолбуттара. Бу күн хас биирдии улууспут олохтооҕо тумус туттар дьоммутугар дириҥ махталбытын, ытыктабылбытын биллэрэбит.
Бу сыллар устата элбэх утумнаах, ситимнээх үлэ ыытыллан кэллэ, билиҥҥитэ Мэҥэ Хаҥалас улууһа дойдубут хотугулуу-илиҥҥи эрэгийиэнин биир тутаах тырааныспар-логистика киинэ буолан тэтимнээхтик сайда турар итиэннэ Сахабыт сирин тыа хаһаайыстыбатын өрө тутан олорор бастыҥ үлэһит дьонноох, дьоҕурдаах ыччаттаах, баай, дириҥ устуоруйалаах биир бөдөҥ улууһунан буолабыт. 2007 сылтан Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэ улуус киининэн буолан, күн бүгүн дьоhун суолталаах бөдөҥ тырааныспар ситимэ буола бөҕөргөөтө, бу эйгэҕэ ыччаты үөрэтэр Тырааныспар техникума, тимир суол ыстаансыйата арыллан үлэлииллэр. Улууспутугар 31 муниципальнай тэриллии баар, 33 тыһыынча кэриҥэ киһи олорор.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылын көрсө, Ийэ дойдуларын туһугар дьоруойдуу киирсибит аҕа көлүөнэ дьоммутун, тыылга үлэни өрө тутан Кыайыыны уһансыбыт ытык дьоммут, бүгүҥҥү күҥҥэ анал байыаннай дьайыыга кырдьык туһугар, эйэлээх олох иһин туруулаһа сылдьар эр санаалаах, хорсун майгылаах биир дойдулаахтарбыт ааттарын кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэр сыаллаах үлэни-хамнаһы ыытабыт.
Улууспутугар Тыа хаһаайыстыбатын үһүс сыла салҕанар. Бу хайысхаҕа үлэһит дьоммут этиилэригэр олоҕуран, хас биирдии дьиэ кэргэн туруктаах, тыабыт хаһаайыстыбата тирэхтээх, өйөбүллээх, бары нэһилиэктэрбит сайдыылаах буолалларын туһугар билиибитин-көрүүбүтүн, күүспүтүн-уохпутун биэрэн үлэлииргэ, сүөһү ахсаанын элбэтиигэ, кэтэх бааһынай хаһаайыстыбалар укулааттарын бөҕөргөтүүгэ, олохтоох ыччаты бу идэҕэ сыһыарыыга, сири кытта үлэҕэ астыыр уонна батарар тиһиги кэҥэтиигэ былааннаах үлэни-хамнаһы ыытабыт. Төрүт дьарыкпытын илдьэ сылдьар улууспутугар тыа хаһаайыстыбата инникилээх буоларын туһугар күннэтэ туруулаһан, таһаарыылаахтык үлэлии айа-тута сылдьар бастыҥ дьоммутунан киэн туттабыт. Бу сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуламмыт, саҥа саҕалааһыннары өйүүр араас хабааннаах улуустааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамалар, граннар үлэлээн күүс-көмө буолан, үгүс былааннар олоххо киирэллэр.
Дьоммут-сэргэбит улууспут төрүттэммитэ үбүлүөйдээх 95 сылын олох бары эйгэтигэр кэккэ ситиһиилэрдээх кэскиллээх былааннардаах көрсөрбүтүттэн үөрэбит уонна киэн туттабыт. Быйыл бэлиэ сылга үгүс кэрэ-бэлиэ күннэри, үбүлүөйдээх дьоммутун бэлиэтиэхпит. Ол курдук, киэн туттан национальнай Дьоруойбут Манчаары Баһылай төрөөбүтэ 220, улууспутугар доруобуйа харыстабыла 125, сахалартан биир бастакынан Социалистическай Үлэ Дьоруойа ааты сүкпүт Афанасий Егорович Степанов 105, Үлэ Албан Аат уордьан толору кавалера Андрей Дмитриевич Дмитриев төрөөбүтэ 80, Кеша Алексеев аатынан Хаптаҕай орто оскуолатын 125, В.Н.Оконешников аатынан Нөөрүктээйи орто оскуолата 150, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэрин туһунан элбэх ыстатыйа уонна уочаркалар ааптардара Афанасий Иванович Аржаков төрөөбүтэ 100, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх артыыһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа, хормейстер Февронья Алексеевна Баишева төрөөбүтэ 100, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, фото-суруналыыс Еремей Никитович Порядин төрөөбүтэ 100 сылларын бэлиэтиибит.
Бүгүҥҥү күҥҥэ дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин олохтообут национальнай бырайыактарынан улууспутугар араас хабааннаах тутуулар тэтимнээхтик ыытыллаллар. Олорор дьиэ-уот, нэһилиэктэрбитигэр дьон-сэргэ сынньанар, түмсэр эйгэлэрэ, Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылын көрсө Майа сэлиэнньэтигэр Кыайыы Монуменын икки түһүмэхтээх саҥардан оҥоруу үлэтэ-хамнаһа ыытыллар. Аллараа Бэстээххэ култуура киинэ, Маттаҕа 51 миэстэлээх кырдьаҕастар дьиэлэрэ үлэҕэ киириэхтэрэ, 1-кы Тыыллыма нэһилиэгэр уонна сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов төрөөбүт дойдутугар Баатараҕа күөх төлөн ситимэ тардыллыаҕа, федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах суоллар өрөмүөннэнэллэр.
Майаҕа 33 сытар уонна 30 таһыттан көрдөрөр миэстэлээх балыыһа уонна Аллараа Бэстээххэ учаастактааҕы балыыһа дьиэлэрин тутуута саҕаланна. Бэдьимэ оскуолатын тутуутун үлэтэ барыаҕа, Дьабыылга 100 миэстэлээх оҕо сынньалаҥ лааҕыра тутуллан олоххо киириэҕэ.
Бу курдук былааннаммыт үлэни-хамнаһы, тэтиммитин ыһыктыбакка, салгыы даҕаны биир сомоҕо буоламмыт төрөөбүт дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит кэскилин туһугар иннибит диэки эрэллээхтик хардыылыахха, кыайыыга дьулуһуохха, ситиһиилээх буолуохха!
Ытыктабыллаах биир дойдулаахтарым! Улууспут инники кэскилэ, биллэн турар, хас биирдиибит үлэтин түмүгүттэн, түмсүүлээх буолуубутуттан тутулуктаах. Үлэҕэ, үөрэххэ, наукаҕа, култуураҕа, успуорка – бары эйгэҕэ ситиһиилээх, таһаарыылаах үлэлээх буолуоҕуҥ. Төрөөбүт, олорор дойдубут тупса-чэчирии үүнэрин-сайдарын туһугар тумус туттар, холобур оҥостор үтүө-мааны дьоммут бастыҥ холобурдарыгар тирэҕирэн үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ, айыаҕыҥ-тутуоҕуҥ!
Хас биирдиигитигэр чэгиэн-чэбдик туругу, үрдүк ситиһиилэри, эйэлээх халлааны, дьолу-соргуну, бары үтүөнү баҕарабын!
Дмитрий ТИХОНОВ, «Мэҥэ Хаҥалас улууһа» МО баһылыга.