Майаҕа олорор тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Майа сэлиэнньэтин бочуоттаах олохтооҕо, ”Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык кырдьаҕаһа”, ”Улуус социальнай-экэнэмиическэй сайдыытыгар кылаатын иһин”, ”Улууска бэчээт сайдыытыгар кылаатын иһин”, ”Майа – дойдум барахсан” бэлиэлэрдээх Марфа Кривогорницына, бүгүн ‒ кулун тутар 9 күнүгэр 90 сааһын томточчу туолла.
Үбүлүөйдээх сааһынан Марфа Петровнаны улуус баһылыга Дмитрий Тихонов, нэһилиэнньэ социальнай көмүскэллээх буолуу кэлим киинин салайааччыта Иван Шестаков, Майа сэлиэнньэтин баһылыгын бастакы солбуйааччы Дмитрий Игнатьев дьиэтигэр кэлэн эҕэрдэлээтилэр.
Үөрүүлээх күнүнэн улуус баһылыга Дмитрий Тихонов: “Ытыктабыллаах Марфа Петровна, үбүлүөйдээх төрөөбүт күҥҥүнэн уонна бэҕэһээ буолан ааспыт Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэринэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! Биһиги эһиги көлүөнэ аҕалбыт сайдыылаах олоххутугар олороммут ытыктабылбыт уонна махталбыт бэлиэтин сүгүрүйэр ытык иэстээхпит. Дойдуга бэриниилээх буолуу холобурун бэйэҕит үлэҕитинэн-хамнаскытынан, кыайыыга дьулуургутунан көрдөрөн-иитэн, дойдубутун сайыннаран, атаҕар туруоран кэлбиккитигэр махталбыт муҥура суох. Бүгүн дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин эйиэхэ бэйэтин эҕэрдэтин тиэрдэр. Ону сэргэ, Ил Дархаммыт Айсен Николаев бэйэтин эҕэрдэтин ыытар. Итини сэргэ улуус дьаһалтатын уонна тус бэйэм ааппыттан Эҕэрдэ уонна Махтал суруктары, сэмэй бэлэхпитин туттарабыт. Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ тапталларыгар угуттанаҥҥын уһуннук, дьоллоохтук олороргор баҕарабыт. Ыам ыйын 9 күнүгэр Улуу кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит, онно бары көрсүөхпүт, кытаат, чөл буол”, ‒ диэн туран сибэкки дьөрбөтүн кытта бэлэхтэрин туттарда.
Майа сэлиэнньэтин баһылыгын бастакы солбуйааччы Дмитрий Игнатьев баһылык Алексей Неустроев аатыттан Эҕэрдэ суругу, сыралаах үлэтин, ыччакка үтүө холобур буоларыгар махтанан туран “Сэлиэнньэ олоҕун сайдыытыгар кылаатын иһин” мэтээли, дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путинтан Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх 80 сылынан дастабырыанньалаах мэтээли кэтэртэ. Нэһилиэнньэ социальнай көмүскэллээх буолуу кэлим киинин салайааччы Иван Шестаков ааспыт Аан дойду дьахталларын күнүнэн, 90 сааһынан эҕэрдэлээн сибэкки дьөрбөтүн, Эҕэрдэ сурук, сэмэй бэлэх туттарда.
Ытык саастаах Марфа Петровна салайааччыларга махтанан харда тылыгар: “Улууспут, сэлиэнньэбит дьаһалталарыгар кырдьаҕастарга болҕомтоҕут иһин махталбын тиэрдэбин. Дьоммор-сэргэбэр дьолу-соргуну баҕарабын, таһаарыылаахтык, ситиһиилээхтик үлэлээҥ”, ‒ диэн баҕа санаатын тиэртэ. Ити кэннэ бэйэтин билигин баар үөлээннээхтэрин ахтан-санаан ылла, балыыһаҕа сытан эмтэнэн тахсыбытын кэпсээтэ. Көрүҥэ сааһыгар холооно үчүгэй, киниэхэ кыһаллар оҕолоругар, сиэннэригэр махтана олорор.
‒ Биһиги ийэбит мэлдьи алгыһынан сылдьааччы, олоххо ураты тардыһыылаах киһи. Наһаа улаханнык ыалдьан баран, адьас 90 сааспар тиийиэхтээхпин диэн сыал-сорук туруоран, бу кэлэн олорор. Аны Кыайыы 80 сылын көрсөр баҕалаах. Кыралаан сценкалары суруйар эбит, биир пьесатын Д.Ф.Ходулов аатынан норуот тыйаатыра туруора сылдьыбыт, ‒ диэн кыыһа, улуустааҕы үөрэх управлениетыгар информационнай-мэтэдиичэскэй отдел начаалынньыга Татьяна Сидорова кылгастык сырдатта.
Марфа Петровна 1935 с. кулун тутар 9 күнүгэр I Мэлдьэхси нэһилиэгэр Петр Иванович, Татьяна Ивановна Кривогорницыннар дьиэ кэргэҥҥэ тиһэх 14-с оҕонон төрөөбүт. Аҕата Петр Иванович, ийэтэ Татьяна Ивановна Кривогорницыннар гражданскай сэрии кыттыылааҕа, ревком бэрэссэдээтэлэ Алексей Михайлович Кривогорницын аатынан ”Өлүөсэ” холкуос чилиэннэрэ этилэр. Аҕата биир саастааҕар ыалдьан өлбүтүн кэннэ ийэтэ ыарыһах буолан эдьиийигэр Кривогорницына Анастасия Петровнаҕа сыстан, ийэтиниин иитиллибиттэр. Марфа оҕо сааһа сэрии ыар сылларыгар ааспыт буолан оонньооботох оҕо саастаах дьонтон биирдэстэрэ буолар.
1941 с. бэс ыйын 22 күнүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. Ол кэмҥэ Болгария хомуньуус баартыйатын сэкирэтээрин аатынан “Димитров” холкуос саамай үлэлэрин-хамнастарын үрдүгэр сылдьар эдэр уолаттара аармыйаҕа ыҥырыллыбыттара. Сэрии саҕаланыытыгар баара-суоҕа 60-70 хаһаайыстыбалаах холкуостан сэриигэ 45 киһи ыҥырыллыбыт, бары да оҕо, эдэр күөгэйэр күннэригэр сылдьар дьон. Холкуоска аҕыйах ахсааннаах оҕонньору, эмээхсини, дьахталлары кытта саастарын ситэ илик оҕолор хаалаллар.
1942 с. Марфа бииргэ төрөөбүт убайа Иван Петрович Кривогорницын (Аччыгый Баанньа) аармыйаҕа баран сэрии толоонугар охтубута. Убайын туһунан Марфа Петровна маннык ахтыбыта баар: «Убайым миигиттэн 23 сыл аҕа киһи. Убайым дьиэҕэ-уокка, дьоҥҥо-сэргэҕэ Аччыгый Баанньа диэн аатынан биллэрэ. Кини икки убайдарын кытта, тилэх баттаһа, биир дьиэҕэ улааппыт буолан, барыга сыстаҕас, үлэни-үөрэҕи өрө тутар оҕо эбит. Кэлтэгэй Сыырдаах оскуолатын бүтэрэн баран Дьокуускайга рабфакка киирэр. Үөрэнэ сылдьан иккис сылыгар ыалдьан төннөн тахсар. Аччыгый Баанньа убайдарын кытта артыал, холкуос тэрээһинигэр көхтөөхтүк кыттар, кинилэр сабыдыалларынан олоххо көхтөөх буола улааппыт. Хомсомуол чилиэнэ холкуоһугар тахсан от-мас, тутуу үлэтигэр барытыгар сылдьар. Кэлин аармыйаҕа барыар диэри Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыта. Үчүгэй буочардаах, сыыһата суох суруйар буолан холкуос бары наадатыгар солбуллубат суруксут эбит.
Иван Петрович 1942 с. бэс ыйын 15 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырыллар. Белорусскай фронт 46-с механизированнай этэрээтигэр наводчик көмөлөһөөччүтүнэн сулууспалыы сылдьан 1944 с. бэс ыйыгар Витебскай уобалас Лепельскай оройуонун Бочейково сэлиэнньэҕэ өлөр. Хорсун быһыытын иһин «За отвагу» мэтээлинэн наҕараадаламмытын туһунан докумуон көстүбүтэ. Хомойуох иһин, ол наҕараадатын ылбакка сэрии толоонугар охтубута. Аччыгый Баанньа ийэлээх аҕатыгар 9 уол оҕо төрөөбүтүттэн соҕотох ордон сылдьан, дьылҕа-хаан ыйааҕынан, Ийэ дойдутун көмүскэлигэр сырдык тыынын толук уурбута. Иван Петрович Дьаҥхаады нэһилиэгиттэн төрүттээх Холмогорова Мария Алексеевна диэн кэргэннээх этэ. Кинилэр түөртэ оҕоломмуттара да, төрдүөн олох кыраларыгар төннүбүттэрэ, онон убайбыттан аатын ааттатар киһи хаалбатаҕа олус хомолтолоох».
Марфа Кривогорницына 1943 сыллаахха Мас Булгунньах оскуолатыгар үөрэнэ киирбит. Сэрии кэмигэр оччотооҕу бары оҕолор курдук, бэйэтин тэҥнээхтэрин кытта үлэлээбитэ. Оҕо сааһа сэрии кэмигэр түбэһэн ыарахаттар элбэх этилэр. Кураан, сут, аччыктааһын. Олох-дьаһах чахчы куһаҕаныттан, аччыктааһынтан, социальнай-бытовой усулуобуйа мөлтөҕүттэн үөскүүр ыарыылар өрө турбуттара: сөтөл, трахома, оһоҕос илиистигэ, быт ыһыыта, бэл, биллибэтэҕэ өр буолбут ис тиибэ. Сэрии, кураан, сут содулларыттан тыҥа ыарыыта түбүркүлүөс Саха сирин үрдүнэн барытынан тарҕаммыта. Өрүүтүн кур аччык буолуу, тымныы дьиэ, аармыйаҕа баран өлбүт уонна дойдуларыгар хоргуйар кэриэтэ олорон өлүтэлээбит дьонноргун аһыйыы, сэриигэ сылдьар дьонноруҥ дьылҕаларын туһунан дууһаны ыга тутар куттал холбоһон, ыалдьыа да суох дьону ыарытыннарара. Кыайар-хотор дьонноро аармыйаҕа бараннар, холкуос үлэтэ кырдьаҕас оҕонньоттор, эмээхситтэр, оҕолор санныларыгар сүктэриллибитэ. Ити курдук ыар кэмҥэ бэйэлэрин ыһыктынан кэбиспэккэ, холкуостарыгар сарсыарда хараҥаттан киэһэ хараҥаҕа диэри тоҥоллорун-хаталларын, аччыктыылларын, ыалдьалларын аахсыбакка үлэлээн, холкуоһу эспэккэ сүһүөҕэр хаалларан, Улуу Кыайыыны чиэстээхтик, ыраас чөл суобастаахтык көрсүбүттэрэ.
Марфа Петровна кэпсээниттэн: «Сэрии да сылларыгар, сэрии да кэнниттэн эйэлээх олоҕу чөлүгэр түһэриигэ оҕолор күүспүт кыайарынан холкуос үлэтигэр кыттыыны ыларбыт. Саас бурдук сиэмэтин ыраастааһыныгар, сайын от үлэтигэр, аһыҥаны кытта охсуһууга, күһүн бурдук хомууругар улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлиирбит. Ону таһынан ийэлэрбитигэр ынах ыаһыныгар, сиэл тыытыытыгар, дьиэ-ис тас үлэтигэр көмө буоларбыт. Мин 1943 с. Мас Булгунньах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Сэрии кэмэ буолан аас-туор олохтоох этибит, ыраахтан сатыы сылдьан үөрэнэрбит. Оскуолаҕа итии аһылык диэн биир курууска убаҕас уу хааһы биэрэллэрэ олус минньигэс курдуга. Төһө да кырыымчык олох буоллар үчүгэйдик үөрэммиппит».
Марфа 1955 сыллаахха Майа орто оскуолатын бүтэрбит. Оскуола кэнниттэн Дьокуускайдааҕы культурнай-сырдатар училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Идэтинэн кулууп үлэһитэ. Үөрэҕин бүтэрэн баран Хорообукка кулууп сэбиэдиссэйинэн, кылгас кэмҥэ Култуура министиэристибэтигэр делопроизводителинэн үлэлээбит. Онтон уһуннук “Ленинскэй знамя” (“Эркээйи”) хаһыакка корректорынан, буҕаалтырынан үлэлээбит. Олус айымньылаах, иллээх-эйэлээх кэлэктиипкэ үлэлээбитин, үгүс айар куттаах суруналыыстары, суруйааччылары, фотографтары кытта алтыспытын истиҥник ахтар.
Марфа Петровна уопсастыбаннай үлэҕэ өрүү көхтөөхтүк кыттара. Култуура уонна успуорт эстэпиэтэтигэр тэриллиэҕиттэн кыттан, аҕыйах сыллааҕыта тохтообут. Үлэлээбит тэрилтэтигэр сүүрбэттэн тахса сыл боропсойуус кэмитиэтин чилиэнинэн үлэлээбит. Кэлин биэнсийэҕэ тахсан баран эмиэ 20 сыл Майаҕа ”Алгыс” бэтэрээннэр сэбиэттэригэр үлэлээн элбэх тэрээһиннэри ыытыспыт, оҕолору, кырдьаҕастары кытта үлэлээбит, дьон сынньалаҥын тэрийсибит.
2 оҕо, 3 сиэн тапталлаах ийэлэрэ, эбэлэрэ Марфа Петровна Кривогорницына кэргэнэ Василий Павлович Сидоровтыын 45 сыл дьоллоохтук олорбуттара. Василий Павлович улууһун хаһыатыгар эрэдээктэри солбуйааччынан уһуннук үлэлээбитэ, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина, ССРС бэчээтин туйгуна этэ. Онон иккиэн олохторун бэчээт эйгэтигэр анаабыт дьон буолаллар.
Ытык киһибитигэр, хаһыаппыт бэтэрээнигэр Марфа Петровнаҕа чэгиэн доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну баҕарабыт.
Миэхэ эбэтин туһунан матырыйаалынан сиэнэ, Майатааҕы лиссиэй 11-с кылааһын үөрэнээччитэ Настя Сидорова көмөлөстө.
Марелла Баишева.
