Төҥүлү орто оскуолатыгар үөрэммиттэр оскуоланы бүтэрбиппит быйыл 50 үбүлүөйдээх сыла. Бу кэрэ-бэлиэ көмүс даатабытынан 1975 с. 10-с “б” кылааска үөрэммиттэр олунньу 1-2 күннэригэр Хаҥалас улууһун ытык-мааны сиригэр Тиит Эбэ бөһүөлэгэр 1-кы Дьөппөн нэһилиэгэр тиийэн бэйэбитигэр умнуллубат көрсүһүүнү бэлэхтээтибит. Манна биһигини бу нэһилиэккэ кийиит буолан олорор кылааспыт биир тумус туттар кыргыттара Ольга Попова (Андросова) уонна Анна Скрябина (Цыпандина) көҕүлээн, култуурунай турдаах сынньалаҥы тэрийдилэр.
Оҕуруотчут идэлээх Ольга Спиридоновна кылааспытыгар биир мааны куоластаах ырыаһыппыт. Кини кэргэнэ, ОДьКХ 30-ча сыл суоппарынан үлэлээбит, билигин слесарь-дизелииһинэн үлэлиир Владимир Львович Аллараа Бэстээхтэн илин эҥэрдэри итиэннэ нуучча тыла идэлээх, билигин тиэхиньикэлэринэн дьарыктанар “Платон” тэрилтэ үлэһитэ, уоллара Лева Попов куораттан тахсааччылары хомуйан Тиит Эбэҕэ аҕалан, урутаан эттэххэ, сарсыныгар төттөрү куоратынан, Бэстээҕинэн тиэрдэн, айаммытыгар наһаа табыллан сырыттыбыт. Ольга, Владимир Поповтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар 10 төбө сүөһүлээхтэриттэн биэһэ ыанар ынах. Кинилэр бэйэ аһа-үөлэ баара үчүгэй диэн кэтэх хаһаайыстыба туталларыттан астыналлар-үөрэллэр.
Анна Васильевна оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар кылааспытыгар ахсаан уруогар уонна ньиэмэс тылыгар биир саамай чаҕылхай кыыспыт. Кини буҕаалтыр идэтинэн олохтоох дьаһалтаҕа, уһуйааҥҥа үлэлээбитэ. Кэлин үлэтиттэн тохтоон кэргэнин олохтон барыар диэри ыарыылаабыта. Билигин даҕаны солбуйтарааччы баар буоллаҕына хайа баҕарар үлэҕэ үлэлиирин сөбүлүүр.
Тиит Эбэҕэ тиийээт аан айаҕыттан саҕалаан, кыргыттарбыт олус истиҥник-иһирэхтик көрсөн, бастаан Поповтарбыт, онтон Скрябиннэрбит алаһа дьиэлэрин көрөн, икки дьиэнэн үчүгэй усулуобуйаҕа талбыппытынан хонон, бары олус астына, дуоһуйа сынньанныбыт. Баай-талым астаах сандалы тула олорон оҕо сааспытын санаһан ирэ-хоро сэһэргэһэн, билиҥҥи турукпутун сылыктыыр көрдөөх оонньуулары оонньоон күллүбүт-үөрдүбүт. Манна барытыгар дьиэлээхтэрбитигэр махталбыт муҥура суох.
2-с Дьөппөн нэһилиэгэр Күөрдэм бөһүөлэгин Р.К.Захаров аатынан “Самыртай” мусуой-комплекска сылдьан элбэҕи биллибит-көрдүбүт. Бу түмэли 1957 с. Жатайдааҕы өрүс училищетын мэхээнньик идэлээх бүтэрбит, 1991 сылтан түмэлгэ үлэлээбит биир дойдулаахтара Роберт Константинович төрүттээбит. Манна өбүгэлэрбит тутта сылдьыбыт араас сэдэх маллара-саллара кичэллээхтик хараллан тураллара былыр-былыргыттан сахабыт дьоно олус мындырдарын, сатабыллаахтарын көрдөрөр. Түмэлгэ нэһилиэк олохтоохторо элбэх матырыйаалынан көмөлөспүттэр.
Өрөбүл күн да буоллар, түмэл исписэлииһэ, билим үлэһитэ Февронья Ивановна Ефремова сиһилии көрдөрөн сырдатта. Манна, таарыйа, кылгастык быһаарар буоллахха, Февронья Ефремова ийэтэ Екатерина Баишева Төҥүлүгэ алын, орто сүһүөх оскуолаларга биһигини кытта биир кылааска ситиһиилээхтик үөрэммитэ. Эриллэҕэс баттахтаах кэрэ дьүһүннээх кыыс уруһуйдуур дьоҕурдааҕа. Ол дьоҕура кыыһыгар бэриллэн, Февронья Ивановна сэбиэдиссэйэ Матрена Иннокентьевна Захаровалыын туох барыта эргэрэрин, алдьанарын учуоттаан, баҕалаахтарга түмэл иһинэн “Күөрдэм кустуктара” уруһуй куруһуогун үлэлэтэн, экспонааттары үйэтитэр сыаллаах бырайыак толкуйдаан, Улуу Кыайыы 75 сылыттан саҕалаан олоххо киллэрбиттэр.
Түмэл кэнниттэн салгыы 1892-1896 сс. тутуллубут Хачыкааттааҕы Николаевскай таҥара дьиэтэ бэркэ турарын таһыттан көрөн, астынан аастыбыт.
Ыаллыы Хаҥалас улууһун сирэ кэрэ-бэлиэ миэстэлэринэн баай. Биир ытык сиринэн биллэр Туруук Хайаҕа сылдьан, хайдах курдук дьикти-кэрэ сирдэрдээхпитинэн астынан, эппитин-сииммитин, буор куппутун бөҕөргөтүннүбүт, ыраастанныбыт-арчыланныбыт.
Бу курдук быйылгы дьоһун үбүлүөйдээх сылбытын сэргэхтик саҕалаатыбыт.
Марелла Баишева.
