Бүгүн, алтынньы 6 күнүгэр Арассыыйаҕа Учуутал уонна Уһуйааччы, Саха өрөспүүбүлүкэтигэр Үлэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Тыа хаһаайыстыбатын сылларынан итиэннэ Учуутал күнүгэр анаан Мэҥэ Хаҥалас улууһун үөрэҕириигэ салалтатын көҕүлээһининэн «Учуутал үрдүк аатыгар сүгүрүйэн» тэрээһин улуустааҕы социальнай бэлиитикэ салалтатын киинигэр бэтэрээн учууталлар сүбэ мунньахтарынан саҕаланна. Дьоро күҥҥэ нэһилиэктэртэн кэлэн оҕону иитиигэ үлэлээбит 200-чэкэ педагогическай үлэ бэтэрээннэрэ кытыннылар. Манна Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов, улуус баһылыгын социальнай уонна имиджевай бэлиитикэҕэ солбуйааччы Альбина Григорьева, улуус үөрэҕириигэ салалтатын начаалынньыга Гаврил Толстяков кыттыыны ыллылар.
Тэрээһини Анна Климентова иилээн-саҕалаан ыытта. Кини: “Олох сокуонун быһыытынан көлүөнэлэр солбуйсуулара биһигиттэн тутулуга суох бара турар. Манна бүгүн араас көлүөнэ учууталлар муһуннубут. Олох сайдан иһэр, онно биһиги көрүүбүт тэҥҥэ уларыйар. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ оччотооҕу ыарахан олох охсуутуттан төрөппүттэрбит, атын да дьон 50 саастарыттан кырдьаҕастар ахсааннарыгар киирэллэрэ. Билигин олох тупсан истэҕин аайы дьон сааһырыыта бытаарда. Бастакы үөрэхтээх дьон хайдах курдук бэйэлэрин эйгэлэригэр сырдыгы, өйдөөҕү, үйэлээҕи тарҕаппыттарын бары билэбит. Аҥаардас 1 үөрэхтээх киһи баар буоллаҕына ол нэһилиэк олоҕо сайдан киирэн барар этэ. Онтон биһиги уонна билиҥҥи көлүөнэ учууталлар олохпут уопутуттан, элбэҕи ааҕан, билэн сүрдээх улахан потенциаллаах, духуобунай баайдаах дьон буолабыт. Онон бүгүҥҥү кэпсэтии “Хайдах гынан бу баайбытын кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэбит” диэн этиилэргитин манна үллэстэргитигэр анаан тэрилиннэ. Учуутал үйэтин тухары учуутал. Уһуйаан иитээччилэрэ, эбии үөрэхтээһин үлэһиттэрэ бука бары Учуутал, Уһуйааччы диэн буолабыт. Нэһилиэктэр аайы бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор учууталлар нэһилиэктэрин сайдыытыгар, инники хардыытыгар хайдахтаах улахан үлэни ыыталларын бары көрө-билэ сылдьабыт. Үйэбит тухары оҕону, ыччаты кытта алтыһар дьон буоларбытынан биһиги дууһабытыгар өрүү эдэрбит. Онтукпутун туһанан бэйэбитигэр бүгэн хаалбакка, уопсастыбаннай олоххо, ыччаты иитиигэ төһө кыалларынан күүспүтүн-уохпутун аныаххайыҥ диэн ыҥырабын уонна эһиэхэ чэгиэн доруобуйаны, чөл өйү итиэннэ уһун сылларга таһаарыылаах үлэни баҕарабын”, диэтэ.
Улуус баһылыга Дмитрий Тихонов анаан кэлэн эҕэрдэлээтэ: “Ытыктабыллаах педагогическай үлэ бэтэрээннэрин улуус салалтатын аатыттан идэлээх күҥҥүтүнэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! 70-90-с с.с. өрөспүүбүлүкэ, улуус муҥутаан бастыҥ көрдөрүүлэри ситиспитэ. Манна эһиги кылааккытын киллэрсибиккит. Биһиги Ил Дархаммыт быйылгы сылы мээнэҕэ Уһуйааччы сылынан биллэрбэтэҕэ. Онон бүгүҥҥү сүбэ мунньахха тугу истибиппитин хас биирдии оскуолаҕа тиэрдэр эбээһинэстээхпит уонна баҕа санаалаахпыт. Улууска 36 оскуола, 20 уһуйаан, 4 эбии үөрэхтээһин киинэ үлэлииллэр, 6030 үөрэнээччи баар. Билиҥҥи кыһалҕабытынан нэһилиэктэрбитигэр, кыра оскуолаларга сорох кылааска үөрэнэр оҕо суоҕа буолар. Маннык тэтиминэн салгыы бардахпытына кыра оскуолалар сабыллар кутталлара баар, оччоҕо нэһилиэк инники дьылҕатыгар улахан боппуруос үөскүө. Онон эдэр ыччат олохсуйарыгар сөптөөх усулуобуйа баар буоларын, миэстэтигэр үлэлии сылдьааччыларга сыал-сорук туруоран оҕолорбут ханнык да үөрэхтэн туора турбакка бырааптарын толору туһанан үчүгэй оскуолаларга, бастыҥ учууталларга үөрэнэллэрин ситиһиэхтээхпит. Норуот хаһаайыстыбатын бары хайысхатыгар үлэһит илии тиийбэт. Доруобуйа харыстабылыгар 17 быраас, үөрэх эйгэтигэр 21 учуутал тиийбэт. Ол инниттэн университет салалтатын кытта оҕолору үөрэнэ сырыттахтарына тахсан төрөөбүт нэһилиэктэригэр учуутал быһыытынан настаабынньыктары сыһыаран туран үлэлииллэригэр дуогабар түһэристибит. Дьабыыл нэһилиэгэр 2 учуутал тахсан үлэтин саҕалаата. Билиҥҥи оҕолор сүрдээх сайдыылаахтар, саҥа технологияларга бастыҥынан ааттаналлар. Ол эрээри үгүс оҕо төрөөбүт тылларынан саҥарбаттара хомолтолоох. Манна төрөппүттэри кытта үлэҕэ болҕомто ууруллуохтаах. Оҕону үлэнэн иитии баар буоларыгар сыал-сорук туруоран олоххо бары өттүнэн бэлэмнээх киһини иитэн таһаарыахтаахпыт…” диэн үлэтин тосхолуттан баҕа санаатын тиэртэ.
Улуус үөрэҕириигэ салалтатын начаалынньыга Гаврил Толстяков: «Ытыктабыллаах кэллиэгэлэрбит, бэтэрээннэрбит! Эһигини бука барыгытын балаҕан ыйын 27 күнүгэр иитээччи, алтынньы 5 күнүгэр Учуутал уонна алтынньы 8 күнүгэр эбии үөрэхтээһин үлэһиттэрин күннэрин иитинэн педагогическай дэкээдэ ыытылла турарынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Педагогическай дэкээдэ чэрчитинэн араас көрсүһүүлэр, мунньахтар буоллулар. Эһигини сүбэҕитин-амаҕытын, этиилэргитин истээри бу аһаҕас кэпсэтиини тэрийдибит. Иһитиннэрии быһыытынан этэр буоллахха, үөрэх эйгэтигэр биһиги улууска 2817 киһи, 18 оройуоннааҕы уопсастыбаннай, инновационнай былаһааккалар үлэлии тураллар. 24 оҕо кыһыл көмүс мэтээлинэн оскуоланы бүтэрбитэ. Үрдүк үөрэххэ 25,4 %, орто үөрэххэ 67,3 %, уопсайа оскуоланы бүтэрбит оҕолортон 93 % оҕо үөрэххэ киирдилэр. Маны сэргэ, аттестааты кыайан ылбатах оҕолор бааллар. Ааспыт сайын 2460 оҕо үлэнэн хабыллыбыттара, о.э. 40,5 % тэҥнэһэр. Успуорка оҕолорбут ситиһиилээхтик кыттан кэллилэр…» диэн үлэни-хамнаһы кылгастык сырдатта.
«Сардаана” оҕо уһуйаанын бэтэрээнэ Инна Ивановна Слепцова, Ф.Г. Охлопков аатынан оскуола бэтэрээн учуутала Анна Ивановна Петрова, В.П. Ларионов аатынан агро оскуола бэтэрээн учуутала Изабелла Николаевна Андреева, Майа орто оскуолатыгар немец тылын учууталынан үлэтин саҕалаабыт, 1993 с. гимназияҕа иитээччинэн, социальнай педагогунан үлэлээбит Агафья Константиновна Шахурдина, эбии үөрэхтээһин киинигэр мусуой тэрийэн үлэлээбит Светлана Алексеевна Стручкова, Бүтэйдээх оскуолатыттан алын кылаас учууталынан 40-ча сыл үлэлээбит ыстаастаах Лариса Афанасьевна Сидорова, Евдокия Васильевна Игнатьева үлэлэрин уопутуттан үллэһиннилэр. Кинилэр тимуровскай үлэ сөргүтүллүөн, иниспиэктэрдэр бэрэбиэркэлэрэ, төрөппүттэри кытта үлэ күүһүрүөн, оҕо доруобуйатыгар улахан болҕомто ууруллуон, үлэһиттэргэ толору хааччыллыылаах уопсай дьиэ наадаларын, оскуолаларга үтүө үгэстэри сайыннарарга, оскуола устуоруйатын оҕо билэн улаатарыгар мусуойдары сөргүтэргэ, методическэй үлэни күүһүрдэргэ, оскуолаларга эр дьон учууталы элбэтэргэ, букубаарга суолта уурарга, сорох учебниктары саҥардарга, о.д.а. элбэх этиилэри киллэрдилэр.
Манна үөрэҕирии салалтатын исписэлиистэрэ, начаалынньыгы солбуйааччылар Ирина Плотникова, Андрей Захаров, отдел салайааччылара Альбина Апросимова, Николай Тарасов, информационнай-методическай отдел сүрүннүүр исписэлииһэ Ольга Обутова, улуус үөрэҕин үлэһиттэрин идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Скрябин, о.д.а. кыттыыны ыллылар. Түмүктүүр тылы Дмитрий Иванович ылан, доруобуйа боппуруоһа бастакынан турарынан, кэлэр сылга Майаҕа олорор дьиэ боппуруоһунан бастаан быраастары хааччыйыыны быһаарыахпыт, онтон учууталларбыт уочараттара кэлиэҕэ диэтэ. Кини сүбэ мунньах түмүгүнэн астыммытын биллэрдэ.
Күн иккис аҥаарыгар нэһилиэктэртэн, оскуолалар үөрэнээччилэрин ырыа, үҥкүү бөлөхтөрө кыттыылаах эҕэрдэ кэнсиэр буолла. Манна улуус баһылыга Дмитрий Тихонов үөрүүлээх быһыыга-майгыга физкултуурунай хамсааһын 100 сылынан Майатааҕы оҕо-ыччат спортивнай оскуолатын дириэктэригэр Петр Афанасьевич Илларионовка оптуобус сэртипикээтин туттарда. Улууспут оскуолаларыгар 14 саҥа үөрэх бүтэрбит эдэр учууталлар үлэлии кэлбиттэр. Кинилэри сценаҕа ыҥыран таһааран улуус үөрэҕириигэ салалтатын начаалынньыга Гаврил Толстяков өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттарда.
Кылгастык сырдаттахха, 2021с. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Укааһынан федеральнай үөрэҕирии стандартарыгар иитии үлэтэ саҥалыы көрүллэн “Үөрэҕирии” национальнай бырайыак иитинэн «Российскай Федерация гражданнарын ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу» тосхол ылыллыбыта. Мантан сиэттэрэн “Оҕо саас сирдьиттэрэ», «Навигаторы детства» федеральнай бырайыак чэрчитинэн хас биирдии оскуолаҕа дириэктэри иитэр үлэҕэ итиэннэ оҕо уопсастыбаннай холбоһуктарын ситимниир сүбэһит дуоһунаһа киирбитэ. Биһиги улууспут үөрэҕириитин салаата бу хамсааһыҥҥа толору киирэн, улууспут 35 оскуолатыгар 44 сүбэһит айа-тута үлэлии сылдьаллар. Сүбэһиттэр сүрүн соруктарынан иитэр үлэ эйгэтигэр саҥа федеральнай тосхоллору олоххо киллэриигэ туһуланар. Ол курдук: биир кэлим иитии халандаара, Российскай Федерация судаарыстыбаннай символларын көтөҕүү церемониала, “Дьоһуннааҕы кэпсэтии”, «Орлята России», “Центры детских инициатив”, Иитэр улэ штаба, оскуола түмэллэрэ, спортивнай кулууптары о.д.а. ааттаналлар.
Үөрүүлээх тэрээһини Александр Дайбанныров, Юра Павлов, Евдокия Прохорова үрдүк таһымнаахтык иилээн-саҕалаан ыыттылар.
Марелла Баишева.
