Алтан нэһилиэгин сирэ-уота төһө да кыра буоллар, манна сүөһүлэрин тутан олорор ыал элбэх. Нэһилиэккэ 3 бааһынай хаһаайыстыба баарыттан Дмитрий Билюкин ынах сүөһү иитэр, Николай Сидоров сылгынан бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлии-хамсыы олороллор.
Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, улууска тыа хаһаайыстыбатын 2-с сыла түмүктэнэн эрэр. Манан сибээстээн, үһүс бааһынай хаһаайыстыбалаах, удьуор үлэһит Стручковтар дьиэ кэргэни сырдатыаҕы баҕарыллар.
Кинилэр эһэлэрэ Егор Дмитриевич Стручков сэттэ саастааҕыттан оҕус сиэтэн, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска буһа-хата үлэлээн, кэлин от үлэтигэр кини салайар звенота өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан, Кыһыл Знамянан наҕараадаламмыт. Хайаларыттан да ордук элбэх үлэ күннээх буолан, дохуотун этинэн-арыынан, бурдугунан ылан, сыарҕаны муҥунан тиэйэн кэлэрэ үһү. Алдаҥҥа көмүс хостооһунугар, Ааллаах Үүҥҥэ, Томмокко таһаҕас таһыытыгар үлэлээбит. Моорук былатыынатын тутуһан 1936 с. бастакы ыстахаанабыс аатын ылбыт дьонтон биирдэстэрэ. Сэриигэ баран Забайкальскай байыаннай уокурукка сылдьан кирпииччэ собуотугар үлэлээн “Лучший обжигальщик извести” диэн Бочуот дуоскатыгар тахсыбыт уонна дойдутугар Бочуотунай грамоталаах кэлбит. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү сэбиэтин Бырабыыталыстыбатын элбэх грамоталарынан наҕараадаламмыт, коммунистическай үлэ удаарынньыга буолбут.
Эбэлэрэ Анастасия Романовна сэрии кэмигэр соҕотох да хааллар, ыанньыксыттыы сылдьан биэтин уонна биир ынаҕын илиитинэн оттоон, иитэн, кэргэнэ сэрииттэн эргиллэн кэлэригэр сүөһүтүн-аһын тутан олорбут. Кинилэр соҕотох уоллаахтара Роман Егорович Стручков орто оскуола кэнниттэн Байкалов аатынан сопхуос бастыҥ оробуочайынан, сылгыһытынан үлэлээбит. 2004 с. бааһынай хаһаайыстыба тэриммит. Роман Егорович К.К.Байкалов, Социалистическай Үлэ Дьоруойа А.Е.Степанов аатынан бириэмийэлэр лауреаттара, 1986 с. оройуон чөмпүйүөн сылгыһыта, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо үрдүк ааттарынан бэлиэтэммит. Кини уолаттарын Петр, Роман Стручковтары кыра саастарыттан тэҥҥэ илдьэ сылдьан бэйэтин сатабылларын сэргэ, сүөһү-ас иитиитигэр уһуйбут. Роман Егорович “Биһиги ийэбит оннооҕор, сэрии кэмигэр сүөһүтүн эспэккэ ииппит. Онон биһиги сүөһүбүтүн иитиэхтээхпит”, диэн санаанан салайтаран, бааһынай хаһаайыстыба тэринэн олохтон барыар диэри сүөһүттэн, сылгыттан илиитин араарбакка үлэлээбит. Кини 2023 с. ыарахан ыарыыттан олохтон барбыт.
Петр, Роман Стручковтар ийэлэрэ Татьяна Петровна Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа, РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үтүөлээх учуутала, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Алтан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Учууталлар учууталлара, үрдүк категориялаах биология уонна химия учуутала, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайката. Кини кийиит буолан кэлиэҕиттэн иккис дойду оҥостубут нэһилиэгиттэн халбарыйбакка 52 сыл үөрэҕирии эйгэтигэр химия, биология учууталынан үлэлээбитэ. Татьяна Петровна үөрэппит элбэх оҕолоруттан 100-чэкэ оҕо биология хайысхатын таланнар 30-тан тахса мэдиссиинэ, биир оччо тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ, о.д.а. идэлээх дьон тахсыбыттар. Үлэлии сылдьар кэмигэр “Нэһилиэк дьолугар кэлбит учуутал” диэн дириэктэрэ Дмитрий Авксентьевич Монастырев сыаналаабыт. “Учуутал үрдүк аата” сиэрийэнэн тахсыбыт олоҕун кэрчиктэрин, үлэтин-хамнаһын сырдатыыга анаммыт кинигэлээх. Кэргэнэ Роман Егоровичтыын икки уол оҕону төрөтөн, иитэн, үөрэхтээн, үлэһит дьон оҥорбуттар.
Кинилэр уолаттара Алтан орто оскуолатын учууталлара Петр Романович нуучча тылын уонна литературатын, Роман Романович географияны үөрэтэллэр.
Кыра уоллара Роман Стручков СГУ биология-география салаатын 2005 с. кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбит. Онтон ыла география учууталынан үлэлиир. 2018 сылтан бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта. Аҕатыттан тутан хаалбыт сүөһүтүн-аһын көрөрүн таһынан 5 үөр сылгылаах. Манна 50-тан тахса улахан сылгы баарыттан биэтэ 48. Маны убайыныын Петр Романовичтыын көмөлөөн көрөллөр-истэллэр.
Стручковтар 13 төбө сүөһүлээхтэр. Быйыл сайын 6 ынаҕы ыабыттарыттан билигин 2 ынах ыана тураллар. Быйыл 10-ча убаһаны атыылаһан сылгыларын хаһаайыстыбатын хаҥаппыттар. Петр, Роман аҕаларыгар көмөлөһөн тэҥҥэ оттоон-мастаан сылдьыбыт дьон буолан, улаханнык ыарырҕаппакка, барытыгар иккиэн биир сүбэнэн сылдьаллар.
Роман Романович көрдөһүүбүн ылынан үлэтин-хамнаһын туһунан сэмэйдик сырдатта.
“Бааһынай хаһаайыстыба буоламмыт үүппүтүн туттарабыт уонна сылгыга көрүллэр көмө харчынан туһанабыт. 12 гектар өлбүгэ сирдээхпит аҕам кэнниттэн миэхэ көһөрүллэн оҥоһуллубута. Онно эбии олохтоох дьаһалтаны кытта эттэһэн оттуубут уонна атыылаһан эбинэбит. Ааспыт сылга 12х7 кв. миэтэрэ иэннээх, аныгы матырыйаалынан бүрүйэн, сыбаммат хотон туттубуппут. Сайын үүт массыыната суох буолан Бүтэйдээххэ үүппүтүн бэйэбит илдьэн туттарабыт. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон, биир үксүн, ол иһин үүт туттара сатаабаттар. Кыһын үүт массыыната Бүтэйдээхтэр уонна биһиги үүппүтүн Табаҕаҕа илдьэр. Биһиги сүөһүлэрбит симментаал боруодалар. Аҕабыт кыһыннары ынахтары, борооскулары отторун таһырдьа аһатар быраактыканы олохтообута үчүгэй, хотоҥҥо киирдэхтэринэ бурдук эбии биэрэбит. Суола үрэххэ күн аайы уулаан кэлэллэр. Сайынын күҥҥэ үгэннээн, сэнтиниэр кэриҥэ үүтү туттарбыппыт, билигин мунньан, нэдиэлэҕэ иккитэ туттарабыт. Убаһаларбытын “Хоту” ТХПК-ҕа туттарабыт.
Сүөһү иитэр дьон бэйэ аһылыгынан аһыырбыт үчүгэй, сарсыарда күөрчэҕи, киэһэ суораты быспакка сиибит. Ордор эппитин атыылаан эбинэбит. Көмө харчыны быйыл сүөһү төбөтүгэр буолбакка, үүккэ биэрэллэрэ буоллар диэн баҕарабыт. Улуус салалтата тыа хаһаайыстыбатын 3 сыллаах бырагырааматын ылынан үлэлиирэ үчүгэй. Манна биирдиилээн хаһаайыстыба эрэ буолбакка, сүөһү иитэр хаһаайыстыбалар бары тэҥҥэ сайдаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Тыа сиригэр ыччат ылсан үлэлиирэ буоллар тыа хаһаайыстыбата сайдыа, үүттэн оҥоһуллар ас-үөл элбиэ, оччоҕо сыаната да чэпчиэ этэ. Сүөһү төбөтүгэр бэриллэр көмө харчы үүт туттарар дьоҥҥо бэриллиэн наада. Эдэр ыччат, өйөбүл бырагыраамалары туһанаҥҥыт маннык хаһаайыстыба тэринэн ньир-бааччы олороргутугар ыҥырыам этэ, — диэн санаатын үллэһиннэ.
80 сааһын бу ыйга туолаары сылдьар ийэлэрэ Татьяна Петровна бэйэтин сааһыгар хоп курдук эдэрчи көрүҥнээх. Кини уолаттарыгар ыйа-кэрдэ, аһылыктарын бэлэмнээн күүс-көмө буола олорор. “Сүөһүлээх-астаах үлэһит киһи байылыаттык олорор, биһиэхэ туохпут барыта баар, тиэхиньикэ арааһа, эппитин эрбэтэр станогар тиийэ баар. Биир күн өрөөбөккө сүөһүгэ үлэлиир дьоҥҥо чааһынайтан, бааһынайтан тутулуга суох, хамнас көрүллэрэ буоллар диэн баҕалаахпын. Тыа хаһаайыстыбатын үөрэҕэр үөрэммит оҕолор идэлэринэн үлэлииллэрин ситиһиэххэ баара уонна көмө харчыны сүөһү төбөтүгэр биэрбэккэ, үүккэ биэрэн үүт харчытын үрдэтиэхтэрин наада”, — диэн, уолун этиитигэр кыттыһар.
Бу курдук үлэни-хамнаһы таба дьүөрэлээн удьуор үлэһит Стручковтар эти-үүтү дэлэтэргэ ылсан сэргэхтик үөрэ-көтө, биир сүбэнэн үлэлии-хамсыы сылдьалларын көрөн тыа хаһаайыстыбата инникилээҕин өссө төгүл итэҕэйдим.
Марелла Баишева.
