Улуу Кыайыы 80 сыла чугаһаабытынан, бүгүн мин олоххо дьулуурдаах, уопсастыбаннай үлэ көхтөөх кыттыылааҕын, сэрии сылын оҕотун Мария Егоровна Сергееваны сэмэйдик сырдатыахпын баҕарабын.
2019 сылтан оонньооботох оҕо саастаах көлүөнэҕэ “Сэрии сылын оҕолоро” статус бэриллиэҕиттэн 6 сыл ааста. Тыыл бэтэрээннэрин уонна куоракка барбыттары киллэрэн туран барыта 134 бэтэрээн баарыттан Майаҕа билигин 105 сэрии сылын оҕолоро олороллор.
Олортон биирдэстэрэ үлэ бэтэрээнэ, Майа сэлиэнньэтин бочуоттаах олохтооҕо, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык кырдьаҕаһа Мария Сергеева буолар. Кини 1942 с. Таатта улууһун Чычымах нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Мария Егоровна 1960 с. оскуоланы бүтэрэн баран “Оскуола – Үлэ – Үрдүк үөрэх” дэбииһинэн салайтаран, 2 сыл ньирэй көрбүт. Бу үлэлиирин устата биир да ньирэйи энчирэппэккэ туттаран, хомсомуол райкомуттан “Бастыҥ ньирэй көрөөччү” дастабырыанньалаах бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Ол кэннэ Иркутскай куоракка педагогическай институтка үөрэнэн педагог-психолог идэтин ылбыта. Үөрэҕин бүтэрээт, 1968 с. Майаҕа ананан кэлэн 10-ча сыл оҕо уһуйаанын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. Салгыы “Союзпечать” тэрилтэ начаалынньыгынан, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун социальнай харалта управлениетын начаалынньыгынан үлэлээн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта.
М.Е.Сергеева олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан, ырыынак эйгэтигэр киирэн урбаан дьыалатын арынар. Массыына атыытын докумуонун оҥоруутугар 10-тан тахса сыл дириэктэринэн үлэлээбит.
Кини ханна да үлэлээтэр, кыаҕын толору ууран, үрдүк эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар.
1968 с. Майаҕа көһөн кэлиэҕиттэн иккис дойду оҥостон, сөбүлээн олохсуйбута номнуо 57-с сыла буолбут. Бастакы кэргэниттэн Павел Павлович Сергеевтэн икки оҕолоох эдэр дьахтар огдообо хаалан баран сэттэ сыл соҕотоҕун олорбут. Онтон кэргэнэ олохтон туораан соҕотох хаалбыт Рево Михайлович Гермогенов этии киллэрэн, холбоһоннор эйэ дэмнээхтик олорбуттара үйэ аҥара буолан эрэр. Икки өттүттэн 6 оҕолоохтор, 7 сиэннээхтэр уонна хос сиэннэрдээхтэр. Оҕолорун барыларын үрдүк үөрэхтээх, идэлээх дьон оҥорон, ыал оҥортоон, толору дьоллоох ыал буолан олороллор. Түөрт оҕолоро соҕуруу куораттарга үөрэммиттэр. Оҕолор үөрэхтэригэр барар-кэлэр айаннарын төлөбүрүгэр, аһылыктарын хааччыйаары 10-ча сыл сүөһү-ас иитэ сылдьыбыттар. Билигин оҕолор бары талан ылбыт идэлэринэн араас хайысхаҕа ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар.
Мария Егоровна уопсастыбаннай үлэнэн эдэриттэн дьарыктанар. Майатааҕы “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһук көхтөөх чилиэнэ. Кини “Сэрии сылларын оҕолоро” түмсүү салайааччытын солбуйааччынан үлэлиир. Сэрии сылын оҕолоругар аналлаах “Оонньооботох оҕо саас” кинигэ тахсарыгар ахтыы хомуйуутун салайан, элбэх бэтэрээн дьоммут үйэтитиллибиттэрэ. “Майа долгуна” араадьыйа үлэлиир эрдэҕинэ сэрии сылларын оҕолорун 10-тан тахса киһини очерк оҥорон киэҥник сырдатаппыта. Сырдатар хас биирдии киһитин ис сүрэҕиттэн кыһанан, сэрии ыар сылларыгар олорбут эрэйдээх олохторун дьон-сэргэ, ыччат билиитигэр иэйэн-куойан таһаарбыта. Сырдаппыт дьоно махтанан эрийдэхтэринэ бэйэтэ да үөрэр, астынар. Суруналыыс Семен Васильевич Эверстовы араадьыйаҕа сырдаппытын кэннэ сэрии тулаайаҕа киһи олус долгуйан туран махтаммытын олох умнубат. Бэйэтэ суруналыыс киһи үрдүк сыанабыла күүһүгэр күүс эппитэ. Кини үтүө дьон олоҕун туһунан суруйарын, кэпсиирин сөбүлүүр. Мария Сергеева “Майа долгуна” араадьыйа үлэтэ сөргүтүллүөн баҕарар.
Сэрии сылын оҕото Мария Егоровна дойду көмүскэлигэр анал байыаннай дьайыыга сылдьар ыччат дьон олохтон туоруулларыттан наһаа хараастар, дууһата айманар. Онон анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар хомуллар көмөҕө дьиэ кэргэнин аатыттан уонна түмсүүтүнэн биир бастакынан кыттан кэллэ. Кинини туох баар уопсастыбаннай үлэтигэр кэргэнэ Рево Михайлович өйөөн, күүс-көмө буолар.
Кыайыы 80 сылын көрсө ыытыллыбыт “Сүрэхтэн сүрэххэ” бырайыак чэрчитинэн “Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмөтүн иһин” диэн анал бэлиэнэн наҕараадаламмыта.
Маны сэргэ, Мария Егоровна олоххо тардыһыытын биир туоһутунан Майатааҕы Үһүс көлүөнэ оскуолатыгар Валентина Аманатова салайар литературнай куруһуогар сылдьара буолар. Манна нуучча, саха суруйааччыларын олохторун билсэллэр, айымньыларын ааҕаллар, тэрээһиннэргэ өйтөн ааҕан кытталлар итиэннэ саҥа тыллары билэллэр. Онон кини туһалаах дьарык диэн астынар. Бэйэтэ иэйии киирдэҕинэ эбэтэр быыс буллаҕына элбэх тиэмэҕэ хоһооннору суруйар. Сирдээҕи олох туһунан, дьыл араас кэмнэрин, айылҕа кэрэ көстүүлэрин хоһуйар, ийэтигэр, аҕатыгар, атын да чугас дьонугар, биллиилээх дьоҥҥо анабыл итиэннэ таптал тиэмэтигэр суруйбут хоһооннордоох. Бэйэтэ сэрии сылын оҕото, ол ыар сыллары этинэн-хаанынан билбит киһи буолан, сэрии сылларын оҕолоругар анаан эмиэ суруйар.
Улуу нуучча тылынан холонон “Вместе прожитые годы”,” Моя деревенька”, “Старый альбом” хоһооннору суруйбут. Хоһоон куонкурустарыгар кыттан сэмэй ситиһиилэрдээх, 2-тэ дипломант, 3-тэ анал ааттарынан бэлиэтэммитэ. Хоһоонноро 4 хоһоон хомуурунньуктарыгар бэчээттэммиттэрэ. Билигин «Аныыбын эһиэхэ” хоһооннорун бастакы хомуурунньугун бэчээккэ ыытаары бэлэмнии сылдьар.
Маны таһынан, Мария Егоровна сатабыллаах хаһаайка, ийэ, эбээ, хос эбээ. Кини дьиэтин иһэ кыһыннары араас сиэдэрэй сибэккинэн толору. Сайынын олбуорун иһэ сайыҥҥы сибэккинэн туолар. “Бу мин саамай сөбүлүүр, таптыыр дьарыгым буолар”, – диэн үөрэ-көтө кэпсиир. Кэргэниниин Рево Михайловичтыын бэйэлэрин кыахтарынан оҕуруот аһын үүннэрэллэр, тууһаан, кэнсиэрбэлээн хаһааналлар. Үтүө майгыларынан, кэрэни кэрэхсииллэринэн, бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннарынан ыччакка холобур буолар дьон биһиги ортобутугар бааллара олохпутун киэргэтэр, элбэххэ эбээһинэстиир.
Сэрии сылын оҕото Мария Егоровна Улуу Кыайыы 80 сылын дьоһуннук көрсөр баҕалаах сэргэхтик, олохтон дуоһуйууну ылан айа-тута олорор. Мантан аллараа айымньылаах ааптар хоһооннорун ааҕыҥ, сэргээҥ.
Марелла Баишева.
Аҕабар
Егор Павлович Мамиҥҥа
Күн-күбэй ийэбин
Сүтэрбит кэмнэрбэр,
Бастакы хардыыны
Атыллыыр буолбуппар
Илиигин эн ууммутуҥ
Аҕаккам барахсан!
Соҕотох улаатан
Чуҥкуйар түгэммэр,
Оҕо саас үөрүүтүн
Билэрбэр-көрөрбөр,
Сүрэхтиин, дууһалыын
Кыһаллан көрүтүҥ.
Көй салгын сүмэтин
Ыйыстан, улаатан,
Үрүҥү-хараны
Араарар буолбуппар
Сүбэлээн-амалаан,
Өйбөр өй укпутуҥ.
Мин ыраах сылдьаммын
Үөрэммит кэмнэрбэр
Эн илииҥ күүһүнэн
Мунньубут харчыгын
Миэхэҕэ ыытаҥҥын
Күүс-көмө буолбутуҥ.
Үөрэҕи бүтэрэн,
Ыал буолан дьоллонон,
Оҕо-сиэн төрөтөен,
Үөрэҥҥин астынан,
Олорбут сылларбар
Алгыскын тиэрдэриҥ.
Үгэннээн үлэлиир саастарбар,
Олоҕу сыаналыы
Үөрэммит кэмнэрбэр,
Олоххо тардыһар дьулуурбар
Эн олук уурбутуҥ.
Дьылҕа Хаан тыйыстык быһааран,
Соҕотох хаалларбыт кэмигэр,
Санааҕа баттаппыт түгэммэр,
Өйөөҥҥүн-убааҥҥын
Эн тирэх буолбутуҥ.
Күн сирин киһитэ буоламмын,
Дьон тэҥэ олорон кэлбиппэр,
Мин дьоллоох эбиппин дэммиппэр
Сахалыы санааны сахпытыҥ
Аҕаккам барахсан.
Аҕабытыгар аныыбын
Рево Михайловичка
Дьиэҕэр-уоккар, оҕолоргор
Эркин курдук эрэллээххин,
Дурда-хахха буолаҥҥын
Биһигини араҥаччылыыгын.
Көнө-мааны суобаскынан
Бар дьоҥҥор ытыктанаҕын,
Үлэ үөһүгэр сылдьаҥҥын
Тутуу бөҕөнү ыыттардыҥ.
Үйэ аҥаара үлэҕэр
Дууһаҕынан ылларан,
Харыс сири хамсаабакка
Төрөөбүт Майаҕар олордуҥ.
Сыралаах үлэҥ түмүгэ
Саҥа дьиэлэр буоллулар,
Мас Майаны таас оҥорон
Үйэлэргэ хааллардыҥ.
Майаҕа киирээт көрөҕүн
Сүҥкэн таас тутуулары,
Мас Майа киэркэйбитин
Хатыҥ мастар кэккэлэрин.
Араас кэрэ тутуулар
Киэргэтэллэр Майаны,
Олорор дьиэнэн хааччыллан
Махтаналлар майалар.
Улуус бары дьонноро
Махтал тылын этэллэр,
Бөһүөлэктэргэ оскуолалар
Үөрэх кыһата буоллулар.
Онтон сүрдээҕин үөрэммит
Киэн туттабыт эйигинэн,
Тутааччы буолан аҕабыт
Кыра кылаат киллэрбиккинэн.
Күндү мааны киһибит,
Куруук доруобай сылдьаҥҥын,
Аҕа баһылык буолаҥҥын
Көрүс этэҥҥэ 100 сааскын.
Сэрии сылларын оҕолоро
Оонньооботох оҺо сааспыт
Сүрэхпитин үүйэ тутар,
Сиэттиспэтэх эдэр кэммит
Дууһабытын ыга кууһар.
Кыра саастан оҕус сиэтэн
Кымаардарга сиэтэрбит,
Түүннэри сири паардатан,
Умса окко түһэрбит.
Утуйаары ыксаан ылан,
Сытыы муоска кэтиллэрбит.
Олус эрдэ сайдаан-саттаан
Отчуттардыын сылдьарбыт.
Ынах ыаһан, бурдук тардан,
Дьоммутугар көмөлөһөрбүт,
Күүдээх хасааһын хостоон ылан
Дьоллонорбут, тоторбут.
Өйбүтүгэр өрүү сылдьар
Сэрии кэннинээҕи сылларбыт,
Умнубаттык иҥмиттэр
Тиийиммэт-түгэммэт кэмнэрбит.
ҮҺҮс көлҮөнэ оскуолата
Эдэр сааспыт,
Кыанар кэммит
Ааста, сүттэ,
Кырыа гынан баттахпытын
Кырааскалаата.
Оҕолору атахтарыгар
Туруорбут,
Көнө суолга атаарбыт,
Сиэннэри көрбүт-харайбыт
Көмөлөспүт кэммит
Уһаабата, уоһунна.
Сылы сыл солбуйда,
Атын олох салҕанна,
Саҥа салалта салайыста
Үһүс көлүөнэ оскуолатын
Эрэллээхтик тэрийдэ.
Оскуолабыт аанын
Оҕолордуу аһаммыт
Күүтэммит, көрсүһэбит.
Барар күнү ааҕабыт.
Араас сонуну истэммит
Сэргиибит, астынабыт,
Бэйэбит хоһоон ааҕаммыт
Сэргэхсийэбит, үөрэбит.
Арыт уруучуканы, ачыкыны
Умнан кэлбит буолабыт,
«Сааһырбыт» оҕолор буоламмыт
Сонньуйабыт, кулэбит.
Оскуолабыт атын
Куруһуоктарын көрөбүт,
Иистэр уран оҥоһуктарын
Хайгыыбыт, олус сөҕөбүт.
Үһүс көлүөнэ оскуолатын
Аспыттарга махтанабыт,
Олоххо тардыһыыбыт күүһүрэн,
Эдэрдии сананан ылабыт.
