Самаан сайын илгэлээх ардаҕынан ибиирэн, дьэрэкээн сибэккинэн, күөх отунан симэнэн турар кэрэ кэмигэр И.М.Сосин аатынан улуустааҕы киин бибилэтиэкэҕэ саха норуодунай бэйиэтэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа Суруйааччыларын уонна Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, биллэр уопсастыбаннай диэйэтэл, Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Духуобунас академиятын академига, саха поэзиятын Далбар Хотуна Наталья Ивановна Харлампьевалыын атах тэпсэн олорон, уун утары көрсөн астык кэпсэтии, истиҥ көрсүһүү тэрилиннэ.
Наталья Харлампьева аата саха дьонугар ураты көрүүлээх, бөлүһүөктүү дириҥ толкуйдаах ураты суоллаах бэйиэт быһыытынан биллэр. Эдэркээн кыыс Наталья бэйиэт быһыытынан 70-с сыллартан ааҕааччыга биллибитэ. Кини олоҕу көрүүтэ, анаарыыта бэйэтин тулалыыр эйгэтиттэн саҕаламмыт. Дууһа кылын таарыйар ураты иэйиилээх хоһооннорун бастакы кинигэтэ «Аэроплан» 1976 сыллаахха тахсыбыта.
Наталья Ивановнаны кытта сэһэргэһии түһүлгэтин киин бибилэтиэкэ ааҕааччыны кытта үлэлиир салаатын салайааччыта Аграфена Зыкова ыытта. Кэпсэтии саха дьонун сиэринэн кимтэн кииннээх буолаҕын диэн ыйытыыттан саҕаланна. Наталья Харлампьева дойдум Маҕан диибин эрээри, аҕам Нам улууһуттан, ийэм Горнайтан төрдүлээх диэн кэпсээнин саҕалаата. Дьокуускай куорат 20-с нүөмэрдээх оскуолатын бүтэрбит. Поэзия эйгэтигэр үктэниитин, айар аартыгын аспыт, саха поэзиятын дьиҥнээх күүһүн, тапталын сахпыт киһинэн норуодунай бэйиэти Семен Даниловы ааттыыр, киниэхэ улаханнык сүгүрүйэр.
«Ордургуу, таптыы алгыы
Эн хоһоонноргун ааҕабын
Кэмчиэ кыыстыы, аныгылыы
Сахам тылын ыллатаргын…»
Бу Семен Данилов хоһооно алгыс тэҥэ буолан, Наталья Ивановнаны айар үлэҕэ кынаттаабыт. 1975 сыллаахха айар эйгэҕэ саҥа киирэригэр кыыс бэйиэт суоҕун кэриэтэ эбит, эдэр суруйааччылар сэминээрдэригэр ыҥырыыта суох, күүһүнэн кэриэтэ тиийэн долгуйан, титирэстии-титирэстии биллэр суруйааччылар Семен Руфов, Леонид Попов, Михаил Тимофеев, Иван Гоголев иннилэригэр хоһоон аахпытын субу баардыы өйдүүр. Мунньах түмүгэр Леонид Попов трибунаҕа тахсан: “Биһиги бүгүн кыыстанныбыт,”- диэн баран, Наталья Харлампьева «Кэтэс, Ньургун Боотур» диэн хоһоонун ааҕан иһитиннэрбит. Онон, поэзияҕа чаҕылхай киирии, чаҕылхай өйөбүл буолбута диэн ахтар.
Улахан бэйиэт, бөлүһүөк Наталья Ивановна Харлампьева суруйуулара бу олоххо, бэлиэ күннэргэ олус наада буолар толкуйдатар айымньылар, ол кини олоҕу дириҥник, киэҥник тургутан өйдөөһүнүттэн тахсар, сүбэлиирэ эмиэ элбэх. Онон кини хоһоонноруттан, эсселэриттэн, этиилэриттэн элбэҕи туһаныахха сөп.
“Сүбэм кыра –
Таптыахха – кырдьыктык,
Ытыахха – дьиҥнээхтик,
Арахсыахха судургутук,
Киһи курдук… ”
Бары билэрбит курдук, Наталья Харлампьева “Кыым” хаһыакка култуура салаатын сэбиэдиссэйинэн, Саха сиринээҕи кинигэ кыһатын кылаабынай эрэдээктэринэн, Саха сирин дьахталларын сырдыкка сирдиир, дьахтар олоҕун киэҥ эйгэтин, саха ааҕааччытыгар умсугутуулаахтык суруйар “Далбар Хотун” сурунаалы төрүттэспит дьонтон биирдэстэрэ буолар. Төрөөбүт төрүт тылбытынан тахсар, сахалыы куттаах-сүрдээх ыал аайы сонун-нуомас буолан киирэр «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. Бу кэрчик кэм туһунан Наталья Ивановна маннык ахтар: “Суруйааччы аҥаардас хоһоонунан эрэ айаҕын кыайан ииттэр кыаҕа суох. Хаһыат эйгэтигэр киирбитим, “Далбар Хотун” сурунаалы бэйэм илиибинэн тутан-хабан тэрийбит киһинэн сананабын, кэм ирдэбилигэр эппиэттиир сурунаал диэн киэн туттабын. Хаһыат үлэтэ олус умсугутуулаах үлэ, сонун киинигэр сылдьаҕын, норуот туохха наадыйарын бэри-бэркэ билэҕин, норуот уонна былаас икки ардыгар далаһа буолаҕын. 20 сыл үлэлээтим, ол сылларбын олус истиҥник саныыбын. Саха киһитигэр илиитигэр тутан олорон эрэ кумааҕы хаһыаты аахпытын мэлдьи астынар, билигин цифровой таһымҥа кэлэр кылгас биллэриилэр саха киһитигэр хаһыаты солбуйар кыахтара суох. Уһун толкуйдаах, уһун суруйуулаах санаалар саха ааҕааччытын астыннараллар. Саха киһитэ хаһыаттан үтүө дьон туһунан, үтүө дьыала туһунан, олоххо тардыһыы туһунан ааҕыахтаах. Туох куһаҕан буолбутун тиһэ сылдьар суруйуулар, онто суох олохпутун өссө ыарахан оҥороллор. Ону ааҕааччы бэйэтэ да быһаарар”.
Поэт, прозаик П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Елена Слепцова-Куорсуннаах Наталья Ивановна туһунан бу курдук бэлиэтиир: “Наталья Ивановна 21-с үйэ сахатын дьахтарын поэтическай куолаһа. Инники симиктик умайа турбут көмүлүөк уотун күүскэ күөдьүппүт кэриэтэ кини поэзияҕа киириитэ дьахтар поэттары күөттээбитэ. Кини поэзията сүрдээх хорсун, аһаҕас, эгэлгэтэ элбэх, санаата дириҥ, түгэхтээх, кэтэхтээх, сүрдээх муударай. Бука, ону таайан, 70-с сылларга поэзия хонуутугар көстө түһэрин кытта, ааттаах-суоллаах поэттарбыт айхаллыы, алгыы көрсүбүттэрэ буолуо».
Айар куттаах киһи буоларга ханнык хаачыстыба нааданый? –диэн ыйытыыга “Талаан, дьоҕур уонна сатаан үлэлиир наада. Үлэтэ суох туох да тахсыбат, сорохтор ырыа чыычаах курдук толкуйдууллар, хоһоон строката көтөн кэлэр, ону суруйар диэн, оннук буолбатах. Суруйбуккун хос ааҕан, көннөрөн, тупсаран, дьаныардаахтык үлэлиир эрэ буоллаххына кыаллар”,- диэн бэйиэт эппиэттээтэ. Саҥа суруйбут хоһоонноруттан “Уоскутуу”, “Алгыс”, “Эрбэһинтэн ыйыт”, “Алампа Архангельскайга”, “Азия Хотун”, о.д.а хоһооннорун аахта. “Мин саха буоламмын” диэн хоһоонунан түмүктээтэ.
Тэрээһиҥҥэ “Айар үлэ умсулҕана” Наталья Харлампьева олоҕун, айар үлэтин сырдатар кинигэ быыстапката турда. Култуура эйгэтигэр үлэлиир эдэр үлэһиттэр Наталья Харлампьева хоһооннорун түмэн уус-уран дьүһүйүүнү бэлэмнээбиттэр. Улуустааҕы “Таммахтар” литературнай холбоһук (салайааччы Наталья Пахомова) бэйиэккэ анаабыт анабыл хоһооннорун аахтылар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү Ытык сүбэтин чилиэнэ Василий Эверстов: “Биһиги үлэлиир сылларбытыгар дойдуга бэриниилээх буолуу, норуот туһугар үлэлиир идеология баар этэ. Ол идея хас биирдиибитин сирдиирэ. Билигин да дойду, дьон туһугар үлэлиир идеология баар буолуохтаах дии саныыбын. Онно күүстээх үлэни суруйааччылар ыытаҕыт. Эһиги дьон үтүө олоххо тардыһарыгар, саҕан таһаарар санааҕыт уостубакка сайдан истин”, — диэн баҕа санаатын эттэ.
СӨ, Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Кыталык» Арассыыйа үтүөлээх үҥкүү кэлэктиибин төрүттээччитэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Сүр көтөҕүү» эр дьоҥҥо аналлаах үҥкүү бэстибээлин, “Кыталык Куо” кэрэ куолар куонкурустарын ааптара, “Душа России” национальнай бириэмийэ лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Василий Винокуров: “Наталья хомсомуол кэминээҕи доҕорум буолар. Бэйиэт диэн биһиги көрбөппүтүн көрөр, сыаналаабаппытын сыаналыыр дьон буолаллар. Киниэхэ өйөбүлүн, тус олохпор көмөтүн иһин махталбын дьон ортотугар этиэхпин баҕарабын”, — диэн махтанна. РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Софья Дмитриева урукку баҕа санаата туолбутун эттэ. Софья Гаврильевна «Ааҕар балаҕан» диэн биэрии баарына, ону олус сөбүлээн көрөр эбит уонна Наталья Харлампьева аттыгар олорон, кини ыалдьыта буолан, биэрэр ыйытыыларыгар Наталья Ивановна курдук холкутук, дириҥник анааран кэпсиэм, кэпсэтиэм этэ дуо диэн саныыр эбит. Софья Гаврильева «Ааҕыыны уонна кинигэҕэ тапталы туох биэрэрий”?,- диэн боппуруоска санаатын үллэһиннэ. Саха литературатын оҕоҕо бастакы тиэрдэр учуутал, онтон бибилэтиэкэр буолар диэтэ. Наталья Харлампьеваны арыаллаан кэлбит биир дойдулаахпыт “Саха бэчээт” тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Ньургуйаана Стручкова тэрилтэ үлэтин-хамнаһын, инники былаанын кэпсээтэ. Сахалыы хаһыат – бу биһиги тутан хаалбыт баайбыт-дуолбут, ону өйөөн-өйдөөн хаһыакка, сурунаалга суруйтарыҥ, ааҕыҥ-сэргээҥ диэн ыҥырда. Эдэр бэйиэт Елизавета Мигалкина бэйэтин хоһооннорун аахта. И.М.Сосин аатынан улуустааҕы киин бибилэтиэкэ дириэктэрэ Марианна Никанорова кэлбит ыалдьыттарга, тоҕуоруһа мустубут ааҕааччыларга махтал тылын анаата.
Хайдах да диэ, өйдөһөр дьоҥҥун кытта ирэ-хоро кэпсэттэххэ күүскэр күүс эбиллэр, санааҕа санаа ситимнэһэр.
Түмүктүүр чаас биллибэккэ тиийэн кэлэн, Наталья Харлампьеваҕа түмүк тыл бэрилиннэ: “Мэҥэ Хаҥалас улууһугар кэлэн үлэлээбиппин астынным. Күнүм сарсыарда улуус баһылыгын кытта көрсүһүүттэн саҕаламмыта. Дмитрий Тихоновы кытта саха суруйааччыларын кытта инникитин үлэ-хамнас хайдах барыахтааҕын, Мэҥэттэн төрүттээх суруйааччылар литературнай нэһилиэстибэлэрин үйэтитии туһунан кэпсэтиһии таҕыста. Бу боппуруостарга баһылык сөп толкуйдаах эбит диэн астынным.
Салгыы түмэлгэ сырыттыбыт. Лоомтука нэһилиэгэр айаннаан, Аһыкай алааска тиийдибит. Мин бу алааһы аан бастакыбын көрдүм. Манна төрөөбүт Гавриил Никифоров-Манньыаттаах уола мэҥэлэргэ эрэ буолбакка, бүтүн саха норуотугар улахан суолталаах киһи буолар. Гавриил Васильевич үтүө холобурунан инникитин ыччаты иитиигэ улахан туһалаах буолуоҕун, 1-кы Тыыллыма нэһилигин баһылыга Руслан Афанасьевы кытта кэпсэттибит. Мин санаабар бу сиргэ, улахан үлэ ыытан, баар тутуулаары чөлүгэр түһэрэн туристическай коплекс тэрийиэххэ сөп эбит. Оннук толкуй улуус салалтатыгар эмиэ баар, ол толкуй олоххо киирэрэ буоллар сүрдээх үчүгэй дьыала буолуо этэ. Улуус хаһан баҕарар бэйэтин улуу дьоннорунан киэн туттуохтаах. Улуу дьон төрөөн-үөскээн, олорбут сирдэрэ мээнэҕэ буолбат. Маннык дьону дойдулара бэйэтин аатын ааттатаары төрөтөр, үөскэтэр. Ону кэлэр көлүөнэ хаһан да умнуо суохтаахпыт”.
Көрсүһүүгэ сылдьыбыт ыалдьыттар бэйиэт автографтаах кинигэ кэһиилэнэн, дуоһуйан тарҕастыбыт.
Елизавета Неустроева.