Кини дьылҕатын, олоҕун, үлэтин туһунан бэйэтиттэн элбэхтик истэн-билэн баран, сахалартан XX үйэҕэ норуотум туһа диэн туох баар үлэтин-хамнаһын анаабыт эбит диэн өйдөөн, ытыктаан сурукка тиһэн сырдатар санаа киирдэ.
Быйыл кулун тутар 25 күнүгэр 80 сааһын томточчу туолар Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, М.К.Аммосов аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна 1-кы Тыыллыма нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, саппааска олорор СӨ судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун бэтэрээнэ, Бэрэсидьиэн М.Е.Николаев ыйаахтарынан 1994‒1995 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр куттал суох буолуутун миниистиринэн үлэлээбит Афанасий Павлович Кириллин туһунан кэпсиибин, суруйабын.
Кини ийэтин Анна Михайловна Кириллина соҕотох уола. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар уонна ол кэнниттэн даҕаны олох уустук, ыарахан этэ, олох түргэнник тупсан испэтэҕэ. Онон бэйэтин көлүөнэ дьонун курдук кини да олоҕо сибэккинэн симэммэтэҕэ. Холкуос ыанньыксытынан, кэлин оскуола остуораһынан үлэлээбит ийэтин сэмэй дохуотугар аһаан-таҥнан, оскуолаҕа киирэн баран интэринээт көмөтүнэн дойдутугар начаалынай оскуоланы бүтэрбит.
Кэлин таайдарыгар сыстан Абый, Аллайыаха оройуоннарыгар үөрэнэн орто оскуоланы бүтэрэн, оччотооҕу ыччат көҕөр кыттыһан оскуола кэнниттэн үлэлээн, Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр үс сыл ытык иэһин төлөөбүт. Үлэлээн баран, син элбэх сыллар ааспыттарын кэнниттэн 1968 с. баҕарбыт эрэ барыта санаммат үөрэҕэр Москва куоракка Ф.Э.Дзержинскэй аатын сүгэр КГБ оскуолатын (билигин академия) истээччитэ буолан ситиһиилээхтик үөрэнэн, биһиги боростуой дьон өйдөбүлбүтүнэн, анал үөрэхтээх чекист идэтин баһылаабыта.
Ити кэмтэн ылата идэтинэн үлэлээн оперуполномоченнайтан саҕалаан өрөспүүбүлүкэҕэ КГБ миниистиригэр тиийэ үүнэн судургута суох үлэтигэр киэҥ хабааннаахтык, дириҥ хорутуулаахтык үлэлээн элбэх боппуруостары быһаарсыбыта. Чопчулаан эттэххэ ааспыт үйэ 1920, 1930, 1940-с сылларыгар буруйа суох буруйдаммыт Саха сирин олохтоохторун сырдык ааттарын тилиннэрэн чөлүгэр түһэриигэ бэйэтинэн кыттан, КГБ архыыба аһыллан сүҥкэннээхэй үлэни ыыппыта. Ол үлэтэ дьон – норуот өр сылларга ыарык-баттык буолбут санааларын уоскутууга, чэпчэтиигэ улахан оруоллаах буолбута. Ол иһин киниэхэ саха норуота махтанар, «норуот уола» диэн ылынар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ сиртэн хостонор күндү баайдарга кирдээх илиилэринэн уунааччылары уодьуганныырга, тас дойдулары кытары эргинэр сибээскэ тахсар алҕастары көннөрөргө ылсан элбэх үп-харчы өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар киирэрин ситиспитэ.
Афанасий Павлович үлэлиир кэмигэр өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕо, экэнэмиичэскэй балаһыанньата туруктаах буоларыгар, Саха сиригэр олорор араас омуктар биир сомоҕо түмсүүлээх, иллээх буолалларын туһугар бэйэтин үлэтинэн, билиитинэн-көрүүтүнэн киллэрсибит кылаата кырата суох буолуоҕа.
Ааспыт кэмнэргэ кутталлааҕынан ааҕыллар Куттал суох буолуутун Судаарыстыбаннай сулууспатын үлэһиттэрин норуокка чугаһатан кинилэр аптарытыаттарын үрдэтэри ситиспитэ улахан суолталаах буолбута. КГБ үлэһиттэрин уонна бу сулууспа үлэтин туһунан, кини этиитинэн Е.Е.Алексеев курдук улахан учуонай киһи билинэн бэйэтинэн хас да кинигэни суруйан хаалларбыта.
«Сааһырдаҕым аайытын дойдубун, оччотооҕу дьону ахтарым, саныырым үксээн иһэр. Бэйэтэ бас билэр дьиэтэ да суох аҥаардас ийэ соҕотох уола буоламмын кыра сааспыттан үлэлиирим. Улаатан үөрэнэн, үлэһит буолуом, ийэбин үчүгэй олоххо олордуом диэн баҕа санаалааҕым, онтубун толордум дии саныыбын», – диэн ахтыбыттаах.
Афанасий Павлович Тыыллымаҕа төрөөн-үөскээн дойдутун туһунан дириҥ ытыктабыллаах өйдөбүлү иҥэринэн үөрэнэн, чиэһинэйдик үлэлээн норуот туһугар туруулаһан үлэлээбит саха биир бастыҥ киһитэ, салайааччыта диир сыыһа буолбат. Тыыллыма былыргы, аныгы да кэмнэргэ үлэһит көлүөнэ дьонунан тутайбатах түөлбэ. Кинилэр ааттарынан киэн туттар, харыстыыр, үйэтитэр туһугар элбэҕи ситистэ, оҥордо.
«Киһиэхэ төрөөбүт сирэ, дойдута…» диэн мээнэҕэ ырыа буолан ылламмат, хоһоон буолан хоһуйуллубат. Дойдутугар биир кыыһы таптаан, ыал буолан оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннээх эрэллээх кэргэн, аҕа, эһээ буолар. Билиҥҥи эдэр көлүөнэ кинини күтүөт курдук саныыллар, ол эрээри кини кыра сааһыттан хоту оройуоннарынан олорон үөрэнэн, идэтинэн үөрэнэн, үлэлээн атын сирдэринэн сылдьыбыта төрүөт буолбута биллэр.
Дойдутун кытары сибээһэ, көмөтө, сүбэтэ уҕараабата, өссө дириҥээн, сайдан иһэр. Кини бастыҥ баҕа санаата ыччат үөрэхтээх уонна үлэлээх буоларыгар болҕомтотун туһаайар. Аҥаардас ийэ оҕото Гаврил Назаров байыаннай дьайыы кыттыылааҕа, Мииринэйгэ Светлэйгэ индустриальнай техникумҥа үөрэнэн электрик идэтин ыларыгар тус бэйэтинэн материальнай-моральнай көмөтүн нэһилиэк дьоно махтана ахтар. Элбэх ыччат туһааннаах үлэ буларыгар көмөтө, сүбэтэ кырата суох. Орто оскуоланы кытары ыкса сибээһи тутуһар, Бочуоттаах бэпэчиитэл.
Биир бастыҥ хаачыстыбатынан уонна умнуллубут өҥөтүнэн Афанасий Павлович өрөспүүбүлүкэҕэ, улууска, нэһилиэккэ үлэлээбит уонна үлэлиир салалтаҕа сибээһи тутан кэпсэтэн, сүбэлэһэн, 1-кы Тыыллыма нэһилиэгин кыһалҕалаах туруорсар боппуруостарын быһаарылларын ситиһэрин мэлдьэһиэххэ табыллыбат.
Таас оскуола, оҕо саадын тутуулара, суол оҥоһуута, электроуот лииньийэтин саҥардыы, кулууп тутуута барыта кини сүбэтинэн, көмөтүнэн уонна туруорсуутунан ситиһиллибитэ.
Былырыын кини туруорсуутунан балыыһабытыгар быйыл «Суһал көмө» массыына кэллэ. Онон Хаатылыма сэлиэнньэтигэр харгыһа суох эмчиттэр баран үлэлиир буоллулар. Нэһилиэнньэ олорор услуобуйатын тупсарыыга кииннэммит ититэр ситимҥэ киллэриигэ, гаас ситимин тардыы боппуруоһун туруорсан бырайыактыыр үлэлэр саҕаланнылар.
1-кы Тыыллыма нэһилиэгин ааспыт кэмнээҕи олоҕун, төрүт-уус дьоммут туһунан кинигэлэр таҕыстылар, онно кини көмөтө, сүбэтэ улахан, нэһилиэк түмэлин оҥорууга сүҥкэн көмөнү оҥорбута.
Афанасий Павлович атыыһыт Гаврил Васильевич Никифоров–Манньыаттаах уолун, Семен Захарович Борисов туһунан кинигэлэри суруйан норуот билиитигэр таһаарда. Ааспыт кэмнэргэ кинилэр ааттара ааттаммат кэмнэрэ баарын умнубаппыт. Биир дойдулаахтара Г.В.Никифоров–Манньыаттаах уола уонна С.З.Борисов сырдык ааттарын үйэтитиигэ боччумнаах үлэни оҥордо.
Дьонун-сэргэтин ортотугар кинигэлэр сүрэхтэнэр дьаһалларыгар өрөспүүбүлүкэни араас кэмнэргэ тэрийсэ, салайса олорор Г.А.Яковлев, В.М.Прокопьев, Ю.М.Николаев, И.Г.Гаврильев уо.д.а. курдук дьон санааларын, тылларын-өстөрүн иһитиннэрбитэ-тиэрдибитэ биир туспа сүдү суолтаны ыларын өйдүүбүт.
«С.З.Борисов норуот уһулуччулаах уола» диэн суруйбут кинигэтинэн И.Кривогорницын туруоруутунан документальнай киинэ уһулларын ситиспитэ. Киинэҕэ элбэх киһи С.З.Борисов уонна кини кэмигэр үлэлээбит көлүөнэ дьон тустарынан этиилэр, ахтыылар оччотооҕу кэмҥэ олох кырдьыгын кэпсииллэр. Кэлэр көлүөнэлэргэ ол улахан суолталаах буолуоҕар саарбахтаабаппыт.
Афанасий Павлович чөл олоҕу тутуһар уонна дэгиттэр спортсмен быһыытынан биллэр. Күүстээх саахыматчыт, атах оонньууларыгар бэйэтин кэмигэр өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ буолбута. Волейболга «СахаВа» биир көҕүлээччитэ, тэрийээччитэ, пляж волейболун өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатааччы спортсмен буолар. Маннык волейболу төрөөбүт нэһилиэгэр тэнитэн элбэх сыл күрэхтэһиилэри ыыппыта, эдэрдэри кытары тэҥҥэ оонньооччу буоларын астына көрөбүт.
Ити курдук бэлиэтээн туран, Афанасий Павлович киһи быһыытынан кэрэмэһин, исписэлиис быһыытынан бастыҥын, гражданин быһыытынан чиэһинэйин, эппиэтинэстээҕин бэлиэтиэм этэ. ССРС курдук Улуу Держава ыһыллан, олохпут устунан туохха тиийэрэ биллибэт кэмнэрэ үөскээбитигэр кини курдук дьон салалтаҕа баар буоланнар, олохпут укулаата олус айгыраабакка олордохпут.
Кини үлэлиир кэмигэр Саха сиригэр олорор норуоттар олохторун инникитин түстүүр дьаһалларга кыттыбыта. Күүстээх аналитик быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ дьон олоҕо туруктаах буоларыгар ону ситиһэргэ бэйэтин көрүүлэрин, этиилэрин бириэмэтигэр уонна миэстэтигэр тиэрдэр уһулуччу дьоҕурдаах.
1995 с. отставкаҕа тахсан баран: «Я себя чувствую невостребованным», – диэбиттээх. Кырдьык, үлэлииргэ бириэмэ биэрбиттэрэ буоллар өссө да элбэҕи үлэлиэ, оҥоруо, ситиһиэ этэ буоллаҕа, ол да буоллар элбэх доҕоттордоох, табаарыстардаах, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрдээх буолан чуҥкуйбат, олоххо көҕө сөҕүрээбэт.
Афанасий Павлович билигин сокуоннай сынньалаҥҥа таптыыр кэргэнин Татьяна Иннокентьевна уонна оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин сылаас тапталларыгар сууланан Дьокуускай куоракка олорор.
Дойдуҥ дьонун бастыҥ баҕа санааларын, 80 сааскын туоларгынан эҕэрдэлэрин, бөҕө доруобуйаны, дьиэ кэргэҥҥэр дьоллоох олоҕу баҕаралларын тиэрдэбин.
Ульяна Босикова–Саргына:
Эн, саха,
Көхсүгүттэн көнтөскүн,
Арҕаскыттан тэһииҥҥин
Үйэлэр хараарар уорҕаларын
Чымаан өргөһүн быыһыгар
Аара суолга түһэрбэккэ
Илдьэ кэллиҥ күн бүгүн.
Ардыгар санньыйа,
Сылайан ытамньыйа
Сындааһыныҥ быста сыһа,
Өлө-тиллэ хатан-буһан
Күүһүҥ-уоҕуҥ сындалыйдар,
Мөлтүүр-ахсыыр түгэҥҥэр
Үрүҥ күнтэн күүстэнэн
Абыратан, алкыйтаран …
Ийэ дойду алгыһа –
Сырдык күүстээх арчыта,
Өлбөт мэҥэ утаҕа –
Сөлөгөй сөрүүн салгына
Күүскэр күүһү биэриэхтин,
Сүргэр сүрү эбиэхтин! – диир тылларыгар кыттыһан туран дьоллоох доруобай буол, кырдьыыны кыттыһыннарыма диэн баҕалаахпын.
Раиса Егорова, ССРС, СӨ култууратын туйгуна, улуус уонна 1-кы Тыыллыма нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина.
Лоомтука.