Оскуола бырайыага нэһилиэк олоҕун биллэ-көстө сэргэхситтэ

Биология уонна химия учуутала Дария Жиркова салалтатынан оҕолор агролабораторияларыгар Саха сиригэр үлэлиир «Экопиэрмэ» тэрилтэ айан таһаарбыт гидропоникаҕа иҥэмтэлээх суурадаһынын туһанан  оҕурсуну, араас салааттары, укробу быйыл тохсунньу ыйтан үүннэрэн саҕалаабыттар. Көннөрү буора суох минеральнай пробкаҕа 15 см диаметрдаах биир тимир турба устун үүнэр оҕурсулары киһи эрэ дьиктиргии көрөр. Айылҕаҕа буортута суох ньыманан аатырар агролаборатория улахан миэстэни, иэни ылбатынан итиэннэ анал суурадаһынынан, уунан уоҕурдуллан күөх үүнээйи сылы эргиччи үүнэрэ ситиһиллэр эбит. Кулун тутар ыйга оҕолор бэйэлэрэ көрөн-истэн, бүөбэйдээн үүннэрбит битэмииннээх астарын оскуола остолобуойугар хайыы үйэҕэ амсайбыттар.

РОСТ агролаборатория аатыгар да этиллэринии, үөрэҕирии эйгэтигэр үүнүүнү-сайдыыны кэрэһэлиир бэрт дириҥ ис хоһоонноох уонна киэҥ өйдөбүллээх. РОСТ аббревиатураны  быһаардахха, Р (развитие) ‒ сайдыы, О (обучение) ‒ үөрэтии, С (сотрудничество) ‒ бииргэ үлэлээһин, Т (творчество) ‒ айар үлэ.

Агролаборатория сүрүн үлэтэ-хамнаһа ‒ сыл устата тиһигин быспакка оҕуруот аһын, күөх үүнээйини олордуу.

Ханнык баҕарар  сонун сүүрээн, бырайыак олоххо киириитэ аҥаардас киһи сүрэҕин баҕатынан эрэ  буолбакка,  өйөбүлэ, үбүлээһинэ суох кыаллыбата чахчы.  Баатаралар туруору пиэрмэлэр (вертикальные фермы) диэн ааттанар ньыманан оҕуруот аһын, аска туттуллар күөх үүнээйини тиһигин быспакка сылы эргиччи үүннэрэр бырайыактарын олоххо киириитин көҕүлээбит киһинэн СӨ Ил Дарханын  иһинэн Саха сирин бигэ туруктаах уонна тирэхтээх сайдыытыгар сэбиэт чилиэнэ, биир дойдулаахпыт Людмила Валерьевна Николаева буолар. Тыа сирин оскуолатын сонун бырайыага кэргэннии Елена, Геннадий Тимченко пуондалара олохтообут «Кыах эйгэтэ» («Среда возможностей») куонкуруһугар кыайыылаах тахсан 500 тыһ. солк. суумалаах гранынан бэлиэтэммит. Итини таһынан муниципальнай оройуон дьаһалтатынан, Саха сиригэр Инбэстииссийэни киллэриигэ уонна экспорты өйөөһүҥҥэ ааҕыныстыбатынан, «Алмазэргиэнбаан» Инбэстииссэйэҕэ бырайыактарын департаменынан, «Саха сиригэр гражданскай көҕүлээһиннэри өйүүр уонна сайыннарар биир кэлим ресурснай киин» пуондатынан, федеральнай таһымнаах экспертэринэн өйөбүлү ылбыт.

РОСТ агролаборатория бырайыага былырыын балаҕан ыйыгар суруллубут.

Үөһэ ахтан аһарбыппыт курдук, бу оскуолаҕа бырайыагы көҕүлээбит Людмила Николаева  дьоҕус иэннээх сиргэ туруору тэпилииссэни тутан сылы эргиччи оҕуруот аһын үүннэриэххэ сөбүн туһунан этиитин оскуола салалтата, учууталлар толору өйөөн, ылынан  үөрэх дьылын саҕаланыыта үөрэнээччилэргэ ханнык оҕуруот аһын үүннэриэхтэрин баҕаралларыгар ыйытык ыытыллыбыт.  Ол түмүгүнэн оҕолор баһыйар үгүс өртүлэрэ оҕурсуну, салааттары талбыттара. Ити кэннэ бырайыак оҥоһуллуутугар үлэ күүскэ ыытыллыбыт.

Үлэ хайдах саҕаламмытын туһунан агролаборатория салайааччыта, биология уонна химия учуутала Дария Жиркова билиһиннэрэр:

‒ Людмила Валерьевна биһиэхэ Арассыыйа кыра нэһилиэктэригэр баар үөрэх кыһаларыгар анаан Тимченколар пуондалара тэрийэр «Күөх эйгэтэ» куонкуруһугар РОСТ агролабораториябыт бырайыагынан кыттарбытыгар сүбэлээбитэ. Маныаха Ольга Вешникова  генеральнай дириэктэрдээх «Саха сиригэр гражданскай көҕүлээһиннэри өйүүр уонна сайыннарар биир кэлим ресурснай киин» пуонда   бырайыакпытын өйөөн куонкуруска кыттарбытыгар уонна кэлин үлэбитин саҕалыырбытыгар консультант быһыытынан улахан методическай көмөнү оҥорбуттара. «Алмаасэргиэнбаан» көмөтүнэн сайаапкабытын бэлэмнээбиппит. Куонкуруска бырайыакпытын сэҥээрэннэр грант ылары ситиспиппит. Биһиги партнербутунан туруору тэпилииссэлэринэн хааччыйар «Экопиэрмэ»  ХЭО буолар. Бу өрөспүүбүлүкэбитигэр  саҥа тарҕанан эрэр ньыма да буоллар, тэрилтэ үлэһиттэрэ номнуо сатабылланан билэллэрэ-көрөллөрө, сүбэлииллэрэ элбэх.

Оскуола дириэктэрэ Геннадий Макаров кэлин сылларга оскуола агро хайысханан тутуһарыгар нэһилиэк урукку баһылыга Иван Николаевич Матвеев олук уурбутун бэлиэтиир. Кини көҕүлээһининэн АГАТУ-тын кытары дуогабар түһэрсэн оҕолору идэҕэ туһаайыыга агро-кылаастары тэрийбиттэр.

‒ Тыйыс кыһыннаах Сахабыт сирин усулуобуйатыгар оҕолор бэйэлэрэ үүннэрбит битэмииннээх астарынан аһаан астыналлар, төрөппүттэр да махтаналлар. Нэһилиэкпитигэр сайыммыт олус интэриэһинэйдик ааста. Бастаан ыам ыйыгар сымыыттыыр кууруссаларбыт, оттон бройлердарбыт оруобуна окко киирии кэмигэр сиппиттэрэ. Чоппуускалары оҕолорго түҥэтэн үлэ-хамнас күөстүү оргуйбута. Ким хайдах  көрбүтэ аҕыйах ыйынан биллибитэ. Агролабораториябыт аһыллыытын көҕүлээһиҥҥэ, атаҕар туруутугар, үлэтин-хамнаһын сүрүннүүрүгэр улахан өйөбүл буолбут Людмила Валерьевнаҕа, улууспут баһылыгар Дмитрий Тихоновка,  «Алмазэргиэнбааҥҥа», уонна бииргэ үлэлэһэр тэрилтэлэрбитигэр истиҥ махталбытын тиэрдэбит.

Нэһилиэк баһылыга Дмитрий Акимов  маннык тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сыһыаннаах сонун бырайыактар оҕону кыра сааһыттан үлэ үөрүйэхтэригэр  сыһыаран кинилэр инникитин бу салааҕа үрдүк квалификациялаах исписэлиис буола үүнэллэригэр төһүү күүс буоларыгар эрэлин биллэрдэ.

Маныаха эппиэт биир ‒ ол оҕуруот аһын көннөрү көрөн-истэн үүннэрии эрэ буолбатах. Сүрүнэ ‒ оҕолор агротехнологияҕа туһаныллар аныгы ньымалары, үөрүйэхтэри эксперимент быһыытынан туттан үөрэтэр-чинчийэр үлэни ыыталлара, онуоха табыгастаах усулуобуйа тэриллиитэ. Итинэн салайааччылара Дария Степановна бэлиэтээбитин курдук,  оҕо билиитин-көрүүтүн хаҥатан сайдарыгар, ону толору туһанарыгар кыаҕы биэрэр эйгэни олохтууллар. Тимченколар пуондалара олохтообут «Күөх эйгэтэ» куонкурустарын аатыгар да этиллэринии, оҕо сайдар кыаҕар сөптөөх эйгэни тэрийии, өйөбүл буолуу ситиһиллэр.

Оҕолор үүнээйилэри көрүүгэ-истиигэ сыстан гидропон систиэмэтин үлэтин уонна онно оҕуруот аһын үүннэрэри үөрэтэллэр.  Быйыл саас биэрэс, помидор,  арбуз, дьэдьэн, сибэкки арааһын арассаадатын олордон нэһилиэнньэҕэ атыылаабыттар. Холобур, 5-с кылаас үөрэнээччилэрэ биэрэһи  үүннэрэн, ону атыылаан, кыра да буоллар, биисинэс-бырайыактарын оҥорбуттар.

Агролабораторияҕа оҕуруот аһын сэргэ,  оҕолор быйыл сайын сымыыттыыр уонна бройлер кууруссалары иитиинэн дьарыктаммыттар. Интэриэһинэйэ диэн ‒ ити кууруссаларын инкубаторга угуллубут сымыыттан саҕалаан бэйэлэрэ көрөн-истэн, бүөбэйдээн иитэн таһаарбыттар. Үс инкубаторы кинилэргэ Людмила Валерьевна дьиэ кэргэниниин бэлэхтээбиттэр.  Онно муус устар, ыам ыйдарыгар  сымыыт ууран чоппуускалары таһаарбыттар. Бастаан муус устарга  Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатын көмөтүнэн сымыыттыыр кууруссалары ыларга  инкубаторга укпут 160 сымыыттарыттан 120 чоппууска тахсыбыт. Чоппуускалары барыларын оҕолорго дьиэлэригэр иитэллэригэр үөрдэ-көтүтэ түҥэппиттэр.  Оҕолорго бастакы  чоппууска тахсыыта, улаатыыта улахан интэриэһи тардыбыт. Уруоктар быыстарыгар переменаҕа кытта оскуолаттан чугас  олорор оҕолор чоппуускаларын көрөн аһатан киирэр, туох уларыйыы барарын хаартыскаҕа түһэрэр буолбуттар. Оттон аны ыам ыйыгар улуус баһылыга Дмитрий Тихонов өйөбүлүнэн улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын нөҥүө бройлер куурусса сымыыттарын ылбыттар. Инкубатордарга 160 сымыыт угуллубутуттан, 80-ча чоппууска тахсыбытын нэһилиэнньэҕэ атыылаабыттар.

‒ Чоппуускалары таһаарыы эмиэ туспа наука, тыа хаһаайыстыбатыгар түргэнник ситэр салаа быһыытынан биллэр. Онно биһиэхэ консультант быһыытынан Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката уонна Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет улахан көмөнү оҥорбуттара, ‒ кэпсиир Дария Степановна.

Оҕолору чоппуускалары көрөн-истэн улаатыннарыыга тус интэриэстэрин тардар, көҕүлүүр, сыһыарар  инниттэн оскуола салалтата ким кууруссата бастакы сымыыты биэрэригэр  куонкурус тэрийбит. Онно 2-с кылаас үөрэнээччитэ Тимур Корякин кыайыылааҕынан ааттаммыт. Кини ииппит кууруссата бастакы сымыытын атыр-дьах ыйын 25 күнүгэр биэрбит. Оттон салгыы атын оҕолорго эмиэ кууруссалара сымыыттаан бассаабынан хаартысканан отчуоттар биир-биир киирэн барбыттар. Бройлер кууруссаларга күһүн төһө ыйааһыннаммыттарыгар эмиэ туспа күрэхтэһии буолбут. Сүрүннээн үксүлэрин киэнэ 1,5 ‒ 2 ый устата ыйааһыннара 2,5 кг тэҥнэспит.  Бастыҥ көрдөрүүлэри Любовь Дмитриевна Шкулева 5-тэн, Софрон Павлович Винокуров 6-тан тахса кг улаатыннаран ситиспиттэр.

Быйыл сайын оскуола бырайыагынан бүтүн нэһилиэк олоҕо уратытык, сэргэхтик ааспытын үгүс киһи эттэ. Кууруссалар нэһилиэкпит олоҕор улахан сэргэхситиини таһаардылар. Нэһилиэнньэ сүөһүнү, сылгыны иитиини сэргэ түргэнник ситэр салааны сайыннарыыга интэриэһэ улааппытыгар эрэнэбит.

Ол туоһутунан эһиилги сылга сымыыттыыр уонна бройлер кууруссалары атыылаһарга нэһилиэнньэттэн сакаастар киирбиттэрэ буолар. Итини таһынан эр дьон куска наадыйалларын биллэрбиттэр.

Мин аатым Тимур Корякин, 8 саастаахпын, иккис кылааска үөрэнэбин, ‒ диэн бэйэтин билиһиннэрэр бэрт чобуо уолчаан.  ‒ Быйыл саас оскуолаттан 9 чоппуусканы ылбытым уонна аһатан улаатыннарбытым. Миэхэ төрөппүттэрим, эдьиийим, эбэлээх эһэм көмөлөспүттэрэ. Түөрт ый буолан баран биэс кууруссабыт сымыыттаабыттара. 4 бройлердарбытын 3 ыйынан астаан  сиэбиппит, этэ минньигэс этэ. Ыйааһыннара ‒ 2 киилэ.

Тимур ийэтэ  оҕо саадын иитээччитэ Любовь Кимовна уоллара бастакы сымыыты атырдьах ыйын 25 күнүгэр ылан улаханнык үөрбүтүн, кууруссаларын кыстатан  иитэллэрин кэпсээтэ. Корякиннар кэтэх улахан хаһаайыстыбалаахтар.

Итинник санаалаах оскуола интэринээтин ыстаарсай иитээччитэ Анатолий Сосин. Кини дьиэ кэргэнэ 6 чоппуусканы ылан билигин 4 кууруссаны, 2 бөтүүгү кыстатан тураллар.

‒ Отут хонуктаах чоппуускалары ылбыппыт. Туруктара үчүгэйдэр, улааттылар, битэмиин  сиэтэбит. Билигин бурдукка көстүлэр. Бу иннинэ куурусса иитэ сылдьыбатаҕым, онон үөрэнэрбит элбэх. Кууруссалары көрүү-истии оҕоҕо олус туһалаах дьарык эбит дии санаатым. Чоппуускалары бүөбэйдээн иитэллэрэ кинилэргэ интэриэһи үөскэтэр, ‒ диир Анатолий Ефремович. Бэйэтэ кэтэх хаһаайыстыбатыгар сылгы иитиитинэн дьарыктанар эбит. Биэс биэтэ быйыл 100 бырыһыан төрүөх  биэрбиттэр.

Тэпилииссэ комплексын туруоруохтарыттан агролабораторияҕа оҕолор тардыһыылара улааппыт. Элбэх оҕо үүнээйини көрөр-истэр, чинчийэллэр, аныгы агротехнологияны үөрэтэллэр. Онус кылаас үөрэнээччитэ Лилия Санникова маннык тэпилииссэҕэ оҕурсуну үүннэрии ньыматын үөрэтэн баран, «АгроРост ‒ 2024» үөрэнээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи пуорумнарыгар «Бессонов ааҕыыларын» куонкуруһугар кыайыылааҕынан тахсыбыт.

‒ Биһиги оҕурсубут, салааттарбыт буорга буолбакка, экология өртүнэн буортута суох минеральнай пробкаҕа үүнэллэр, ‒ диир Лилия. ‒ Дьон бары ону олус интэриэһиргииллэр. Ааспыт үөрэх дьылыгар остолобуойбутугар оҕурсубутун, салааттарбытын сиэн астыммыппыт. Билигин бу балаҕан ыйыгар үүннэрбит оҕурсуларбыт Саҥа дьыл иннинэ астарын куталларын күүтэбит. Арассаадалары бэйэбит олордобут. Минеральнай пробкалары «Экопиэрмэ» ХЭТ биэрэр.

Гидропоникаҕа буор туттуллубат буолан олус ыраас, аҥардас иҥэмтиэлээх суурадаһынынан, уунан үүнэр оҕуруот аһын киһи эрэ сонургуу көрөр. Туруору тэпилииссэ улахан миэстэни ылбатын эмиэ биир үчүгэй өрүтүгэр киллэриэххэ сөп.

РОСТ агролаборатория сыл аҥаарыттан ордук эрэ үлэлээн кэлбит кэмигэр балайда үгүс өрүттээх үлэни ыытта. Инникитин саҕалаабыт үлэлэрин хайысхатын өссө кэҥэтэр соруктаахтар. Тимченколар пуондалара ыытар куонкурустарын иккис түһүмэҕэр кыттар баҕа санаалаахтар. Бу түһүмэх гран кыайыылаахтарын бырайыактарын эбии иккис, үһүс сылыгар үбүлээһини көрөргө туһуланар.

Елена, Геннадий Тимченколар пуондаларын кылгастык сырдатар буоллахха, 2010 сыллаахха тэриллибит. Дьиҥэр, кэргэнниилэр үтүө дьыала хамсааһыныгар өссө 1990-с сыллардаахтан саҕалаабыттар. Көмөлөһөр эйгэлэрэ, бырагыраамалара, куонкурустара олус киэҥ: социальнай өртүнэн тулаайахсыйыыны сэрэтииттэн, кырдьаҕас дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыттан, оҕо успуордуттан саҕалаан кыра нэһилиэнньэлээх пууннары социальнай-култуурунай хайысханан сайыннарыыга тиийэ. Былырыын, 2023 сыллаахха, пуонда Арассыыйа 76 эрэгийиэнигэр 4461 бырайыагы өйөөһүҥҥэ 8 млрд солк көрбүт. Оттон Баатара орто оскуолата кыттыбыт «Кыах эйгэтэ» куонкуруска олохтообут граннарын Арассыыйа 35 эрэгийиэниттэн 74 бырайыак ылбыт. Саха сириттэн үөрэҕирии, урбаан, култуура, экология хайысхаларынан  6 оскуола тиксибит. Биһиги улууспутуттан Баатаралары сэргэ Чыамайыкы оскуолата култуура эйгэтигэр «Саха Kids» тыйаатыр-устуудьуйа бырайыагынан итиэннэ Горнай улууһуттан Өрт уонна Атамай, Уус Алдаҥҥа Бороҕоннооҕу  эбии үөрэхтээһин киинэ эмиэ кыайыылаах тахсан гранынан бэлиэтэммиттэр.

Ити курдук, Баатараҕа оскуола иһигэр оҕолор оҕуруот аһын олордон, кыһыннары бэйэлэрэ үүннэрбит битэмииннээх сибиэһэй оҕуруот астарын сииллэрэ үчүгэй бөҕө буоллаҕа.  Ити ‒ биирэ. Иккиһинэн, оҕо кыра сааһыттан тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар саҥа аныгы ньымалары туһана, билэ-көрө үөрэнэрэ, үлэ үөрүйэхтэригэр сыста улаатара инники олоҕор туһаттан атыны аҕалбата чахчы.

Инникитин агролаборатория үлэтин кэҥэтэр соруктаахтар. Тэпилииссэлэрин улаатыннаран аныгы IT технологиялары туһанан помидор, клубника эбии олордуохтарын баҕараллар. Үөрэнээччилэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар информационнай технологияны туһаныыны эбии дьарык быһыытынан киллэрэри, агролабораторияҕа дьарыктанар оҕолор бырайыактарын туһунан кэпсииллэригэр, иһитиннэриилэри оҥороллоругар анаан медиа киини, оҕолорго сынньалаҥ хоһун арыйары былаанныыллар.

Саҕаламмыт үлэ-хамнас үтүө түмүктэри, улахан туһаны аҕала турдун.