Бүгүн ‒ Үлэ Албан Аат уордьан толору кавалера, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Бочуоттаах гражданина Андрей Дмитриевич ДМИТРИЕВ төрөөбүтэ 80 сылын туолла

Андрей суох буолбутун кэннэ араас эҥинэ үгүс боппуруос бөҕө үөскүүр. «Тоҕо биир куруорду билбэккэ «дойдубар, Ходоробор» диэн бара турарай? Хантан кини маннык иитиини-такайыыны ылынан олоҕун албына-көлдьүнэ суох олорон ааста? Тоҕо үлэлиир тэрилтэтигэр, коллективыгар туруору көнө бэриниилээх этэй?» уо.д.а.

Андрей хаан-уруу аймахтарын туһунан суруйуулар киниэхэ анаммыт кинигэҕэ (2015 с.)  киирбиттэрэ. Кинилэртэн кийиит сиэринэн, хайдах ылыммыппынан, чугас дьонун ойуччу тутан Андрей оҕо эрдэҕиттэн олоҕун укулаатын уурбут эһэтин, ийэтин, эдэркээн сааһыттан илдьэ сылдьыбыт, өйөбүл буолбут эдьиийдэрин, саҥастарын ааттарын ааттаан сэһэргиим.

 

Эһэтэ Семен Митрофанович ДМИТРИЕВ

65 сыл, күһүн. Оҕонньор түннүк анныгар сытан: “Ким баарый? Ылыҥ өндөтөн көрдөрүҥ эрэ. Били киһибит кэллэ быһыылаах”. Дьиэлээхтэр хап-сабар аргыыйдык көтөҕөн көрдөрбүттэр. “Оҕом үлэһит буоларыгар тиийбиппин”, ‒ диэбит. Ити Андрей Ленин аатынан холкуос М.Д.Петров аатынан учаастагын (Хара) тырахтарыыһа ааспыт сайын эһэтэ оттоспут отун тиэйэн аҕалла.

Дмитриевтэр аймахтары Ходоро төрүт олохтоохторо Мииппээннэр диэнинэн билэллэр. Оттон Семен Митрофановиһы Аччыгый Сэмэн дииллэрэ. Уҥуоҕунан буолбатах, сааһынан. Кини аҕата Митрофан Яковлевич Дмитриев, нэһилиэк кинээһэ. Билиҥҥи кэмҥэ устуоруйаҕа сыһыаннаах кинигэлэртэн Митрофан туһунан балайда билэбит. Михайлов Р.К. “Нөөрүктээйилэр. Павловскайдар. 1 чааһа” (2023 с), “Герасим Иванович Соловьев уонна кини удьуора. 1 том” (2023 с.) кинигэлэргэ аата элбэхтик ааттанар.

Кини кэргэнин Ирина Тарасовна туһунан Мария Павловна, Егор Павлович Сивцевтэр “Да-йыыла Сивцев удьуордара” (2019 с.) кинигэлэриттэн толору билбиппит. Ирина Тарасовна уонна Митрофан Яковлевич тоҕус оҕолоохтор: сэттэ уол, икки кыыс. Дмитриевтэр төрүт дьонноро суруйан, кэпсээн хааллараннар кинилэр оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин билиҥҥи көлүөнэ билэр.

Ол сэттэ уолтан Семен Митрофанович Андрей эһэтэ. Сэмэн кэргэнэ Анна Гаврильевна, Мооруктан төрүттээх Зыковтар кыыстара. Кинилэр алта оҕолоохтор. Онтон икки кыыс ордон алта уол сиэни хаалларбыттар. Улахан кыыс Екатерина Семеновна кэргэнэ Иван Егорович Никитин, Айалаахтан төрүттээх. Кинилэр оҕолоро: Николай, Иннокентий, Валерий, Юрий. Кыра кыыс Дария Семеновна, кэргэнэ Дмитрий Николаевич Саввин, Ходороттон төрүттээх. Кинилэр оҕолоро: Егор, Андрей.

Семен Митрофанович туһунан улахан сиэннэрэ Николай Иванович Никитин “Эһэм Аччыгый Сэмэн”, Иннокентий Иванович Никитин “Эһэм кыахтаах этэ” диэн суруйуулара “Ходоролор” (2018 с.) кинигэҕэ киирбитэ. Ходоролор урут-уруккуттан күүстээх, быһый, сэдэх дьарыктаах дьон-норун борустуойдук испииһэк курдук суруналлар эбит. Оннук “Күүстээхтэр” диэн суруйууларыгар Сэмэн аата хайаан да ааттанар. 1950 с. нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ З.П.Львов “Үлэни кыайар кырдьаҕастар” испииһэгэр киллэрбит.

“Семен Митрофанович сэрии кэнниттэн пиэрмэҕэ от тиэйэрэ. Биирдэ Улахан Даккыттан от тиэйэн, алааһы тахсар үрдүк сыырга, оҕуһа булгуйбакка турара. Ону кэнниттэн кэлэн саннынан анньан таһаарбытын, илин бас куулатыттан мас тиэйэ сылдьан көрбүтүм. Ити балайда кырдьан баран”, ‒ диэн суруйбут «Кыым» холкуос суотчута М.Н. Винокуров II.

Егор, Андрей эһэлэрин туһунан элбэҕи кэпсэтэллэрэ. Онно хайаан да Улахан Сайылыгы ахталлара. Эһэбит аах, бука, кырдьаҕастар син хаһыа да эбиттэрэ буолуо, хара сарсыардаттан сайылык оҕолорун кытта тыаны ыраастыыллара. Мас тостубут лабаатын тута хомуйан оттукка киллэртэрэллэрэ. Онон сайылыкпыт тула тыа олус ыраас буолара. Аны кирдээх ууну кутар дириҥэ суох дьаамалаахтара, кыра бөх тахсыбытын тута уоттаан иһэр миэстэлээхтэрэ. Күһүн оҕонньоттор ыаллар кыстыкка көспүттэрин кэннэ хоно хаалан титииктэри, күрүөлэри абырахтаан, сабан, хааччахтары ыраастаан киирэллэрэ үһү.

Ийэтэ Дария Семеновна ДМИТРИЕВА

Дмитриев Семен Митрофанович иккис кыыһа Дарья Семеновна Дмитриева Дмитрий Николаевич Саввиҥҥа, төрүт Ходоро олохтооҕор кэргэн тахсан түөртэ оҕолонор. Улаханнара Дмитрий олох кыратыгар, кыыстара Анна сэттэ сааһыгар ыалдьан өлбүттэр. Андрейын хат сылдьан кэргэниттэн арахсар. Икки уолун аҕатын Семен Митрофанович көмөтүнэн иитэн, үөрэттэрэн дьон оҥорор. Кэлин кыра уолун Майа оскуолатыгар үөрэттэрээри аҕатыныын, оҕонньор улахан сиэнин Николай Иванович Никитин дьиэ кэргэнин кытта эҥэрдэһэн Хараҕа олорбуттар.

Эбээ Даайа диэн ааттыы үөрэммиппинэн салгыы итинник ааттыыбын. Сааһын тухары «Кыым» холкуос ыанньыксыта, арыыһыта, ньирэй көрөөччүтэ. Икки уолу иитиэх, таҥыннарыах, үөрэттэриэх диэтэххэ, ол кэмнээҕи дуона суох төлөбүр туохха тиийиэй? Бэйэтэ иистэнньэҥ, асчыт, хаһаайка бэрдэ буолан барытын ыпсаран истэҕэ. Улахан уола Дьөгүөр этэн турар: «Быраатым Өндүрэй үлэһит буолуута, бука эһэбит Сэмэн, ийэм олорон турбакка күнү быһа хачыгырыы мөхсөллөрүн көрө улаатан буолуо» ‒ диэн. Кырдьыга оннук, эбээ Даайа сааһыран да баран орон киһитэ буолбатаҕа, тугу эрэ толкуйдаан оҥоро, иистэнэ сылдьар буолара. Мөлтөөтөҕүнэ 2‒3 күн сытан баран аргыыйдык туран кэлэрэ. Көдьүүһэ, туһата суох күн ааһарын олох сөбүлээбэт этэ.

Аһы хаһааныыга, мааны аһы анаан уурууга, кэһиилэниигэ ураты сыһыаннааҕа. Күһүҥҥү идэһэ этин эттээһиҥҥэ уолун аттыгар дьоһуннанан олороро. Түөс өртүн туһунан ылан, үллэрэр ахсаанын этэн эттэтэн уурара. Саамай күндү ыалдьыт кэллэҕинэ буһарара, бэлиэ түгэннээх аймахтарыгар кэһии оҥосторо. Хантан эмэ күндү кэһии аҕаллахтарына (булт, балык) аймахтарга тиксэр гына үллэрэрэ. Оннук дьаһаннаҕына киниттэн ордук дьоллоох суох курдуга.

Эбээ Даайа норуот номохторун уус-ураннык, ситэрэн-хоторон кэпсиирэ. Ый кыыһын кэпсээтэҕинэ сиэннэрэ аһынан харахтарыттан уу-хаар баһан олорон истэллэрэ. Араадьыйатын саҥа таһааран сэҥээрэн истэрэ. Олоҥхону-тойугу биһириирэ. Гаврил Колесов «Дьулуруйар Ньургун Боотур» быластыыҥкатын ирдэбил бөҕөнү оҥорон атыылаһыннарбыта. Устин Нохсоров тойуктарын илдьэ сылдьара. Кэпсиир, сэһэргиир айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдааҕа. Остуолга аһыырыгар уолун кытта

Ходоро туһунан кэпсэтиини тардан кэбиһэллэрэ. Эчи билэллэрэ элбэҕин. Мин санаабар, ол кэпсэтэр дьонноро бары кинилэр аймахтарын курдук этилэр. Ол дьонум 2018 с. тахсыбыт «Ходоролор» кинигэни бэлэмниирбитигэр тус бэйэбэр бары тыыннанан тэбис тэҥҥэ тиийэн кэлбиттэрэ. Ходоролор: «Эн хайдах барыларын билэҕин?» ‒ диэхтэригэр дылы. Львов Сахаар, Уус Сэмэн, кини Маайата, Даайыстар, Ньукууска, Ыга тутар Ыстапаан, Суруксут Сүөдэр, Тараҕай Охонооһой, Чөрөкө, Уус Дьаакып, Нохтооһун, Бүөтүккэ, Бүлүү Мааппата, Олоодо, Тиэрээмпий, Дьулурҕа Дьөгүөр, Испирдиэн, Кыымчаан Кучу о.д.а. сэһэн-кэпсээн буолан тиһиллибиттэрэ.

Эбээ Даайа өлөрдүү абааһы көрөрө икки этэ. Бастакыта ‒ хааһы. Сэрии сылларыгар итинтэн атын аһы билбэт этибит диэн. Иккиһэ ‒ саллаат таҥаһа. Уола Андрей аармыйаттан кэлбит та-ҥаһын бүүс бүтүннүү суулуу тутан Хара кулуубугар илдьэн туттарбыта. Ханарыта: «Испэктээккэ эҥин кэтиэхтэрэ» диирэ. Оттон бэйэбитигэр: «Хааным хойдор, эт-этим тардар таҥаһа» ‒ диэн этэрэ. «Оо, аны сэрии эрэ буолбатар» ‒ диэн баҕа санаалааҕа.

Хотунум эбээ Даайа туһунан анаан-минээн «Ыал эйгэтэ» хаһыакка (2011 с.), Андрейбар (2015 с.) таһаарбыт кинигэбэр суруйбутум. Кини туһунан элбэҕи кэпсиэхпин сөп.

 

Эдьиийэ Наталья Васильевна Петрова (Саввина)

Андрей аҕата Дмитрий Николаевич Саввин биэс бииргэ төрөөбүт уолаттар: Егор, Василий, Иннокентий, Дмитрий, Прокопий. Аҕатын аймахтарын кытта бииргэ эҥэрдэһэн сылдьыытыгар эдьиийдэрэ Егор кыыһа Наталья Васильевна Петрова (Саввина), Василий кыыһа Тамара Васильевна Докторова (Саввина) улахан оруоллаахтар. Эдьиий Натааһабыт тоҕо Васильевна буолбута эмиэ туһунан кэпсээн. Ону «Ходоролор» (2018 с.) кинигэҕэ ааҕаарын. Бу икки эдьиийдэр Саввин аймаҕы түмэ тардаллара. Хайа оттон уонна Ходоро дьоно-сэргэтэ буоллаҕа. Ханна да көрүстэллэр: «Миитэрэй уола кэллэ», «Ээ, Миитэрэй уола эбит дии» ‒ диир буолаллара. Кэлин Андрейбыттан ыйытабын: «Арай билигин аҕаҥ тыыннаах буоллун, хайыаҥ этэй?». «Бэйэбэр ылан илдьэ сылдьыам этэ», ‒ диирэ. Егор, Андрей ийэлэрин, аҕаларын өртүттэн аймахтарыгар биир тэҥник ытыктабылынан сыһыаннаһаллара.

Наталья Васильевна кэргэнэ ‒ Прокопий Михайлович Петров. Хара нэһилиэгиттэн төрүттээх, олох сирдэрэ Бадаайы. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Албан Аат  уордьанын III истиэпэнин кавалера. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ эдьиий Натааһанан атыннык ааттаммат киһибит туһунан Андрей кэпсээбит түгэнин кэпсиим.

Бэлэмнэнии кылааска Чүүйэ оскуолатыгар Кууһума Мотятынаан үөрэнэ сылдьаллар. Оҕолор холкуос дьиэтэ диэн ааттанар дьиэҕэ олороллор. Дьиэлэриттэн баран биир нэдиэлэ аһыыр астарын илдьэ кэлэллэр. Мотя өйүө лэппиэскэтэ бүтэн хаалан билэрдии Андрейтан иэһээбит. Уол лэппиэскэтэ аҕыйах хонугунан бүппүт. Иэстээх киһи иэс курдук иэстээн турбут. Мотя: «Манна эдьиийбит баар, онно барыахха, ки-ниттэн ылан биэриэм» ‒ диэбит. Иккиэн суксуруһан эдьиий Натааһаҕа тиийэн кэлбиттэр. Аһаары бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Бары остуол тула олорон чэйдээбиттэр. Арай Мотя лэппиэскэтин сиэбэккэ кистии-саба остуол аннын диэки тутан олорорун эдьиийэ бэлиэтии көрбүт. «Бэйи эрэ, тоҕо ити аскын сиэбэккэ тутан олороҕун?». Кыыс кулук-халык туттубут, бэрт симиктик: «Эдьиий, ити буоллаҕына Андрейга иэстээхпин» ‒ диир. Эдьиийдэрэ халахайдана түспүт: «Тыый, бу да оҕолор, эчи сүрүкэйин дьоно суохха дылы. Мотя, Андрей олох аймаҕын, эн кыыс оҕо көрө-истэ сылдьар буол. Аны туора оҕолортон иэс эҥин ыла сылдьаайаҕыт. Манна миэхэ кэлэр буолуҥ» ‒ диэбит уонна ып-ыраас таҥаска иккиэннэригэр өйүө тус-туһунан суулаан биэрбит.

Эдьиий Натааһа дөрүн-дөрүн биири хатылыыра: «Сэрии, сут сыллара баар этэ дьулаан кэм. Туос аччык олоҕу билэммин оннооҕор ол кэмҥэ саныырым уонна бэйэбэр тыл бэринэрим: «Үтүө кэм кэллэҕинэ аһы эрэ кэмчилиэм суоҕа, ааспыты аһатыам, тоҥмуту ириэриэм. Дьэ ол эппиппин толорор кэмнээх эбиппин. Аҕабыт байанайдаах булчут, дьаһаллаах хаһаайын буолан сүөһүнү дэлэччи ииттэн, ас киэнин маанытын дьоммор-сэргэбэр утары ууна олордоҕум“, ‒ диэн. Эдьиийбит сэрии кэмин санаатаҕына бэрт элбэҕи ахтара. Ол кэпсээнигэр ыарахан, кыһарҕаннаах күннэригэр күүс-көмө буолбут дьону күн курдук санаан, ис сүрэҕиттэн махтанара. Бэйэтигэр тыл бэриммитин курдук олоҕу олорбута. Дьаһаллаах, кытаанах санаалаах, бигэ тыллаах этэ.

Андрей аймахтарын хаанын батан буолуо, утары уунардаах сылдьара. Бэл Ходороттон түүн балыктаан айаннаан иһэн дьиэ таһыгар сууйуллан турар биэдэрэҕэ кутан аан чанчыгар ыйаан ааһара. Сарсыарда дьиэлээхтэр эндэппэккэ ким кэлэн ааспытын билэллэрэ.

 

Эдьиийэ Тамара Васильевна Докторова (Саввина)

Тамара Васильевна кэргэнэ Николай Петрович Докторов. Ленин уонна Октябрьскай Революция уордьаннар кавалердара, Саха АССР үтүөлээх тутааччыта, аатырбыт таасчыт. Үгүс көлүөнэ тутааччыны үөрэппит, ииппит ытык киһибит. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа.

«Оо, братишкам кэллэ», ‒ диэн Тамара Васильевна бырааттарыгар туһаайан саҥа аллайан көрсөрө кинилэри уратытык тутарын бэлиэтэ этэ.

Улахан кыыһа Светлана Николаевна дьонун кумааҕыларын бэрийэ сылдьан ийэтэ борустуой тэтэрээккэ «Оҕолорбор, сиэннэрбэр сурук» диэн олоҕун туһунан бэрт дьоҕустук суруйбутун булан ылбыта. Ону сүбэлэһэн баран «Таасчыт» (2020 с.) кинигэҕэ киллэрбитим.

Бэрт кылгастык онтон аҕатын туһунан быһа тардыыны ааҕыаҕыҥ:

«… Онтон аҕам сэрииттэн атаҕар араанньылаах кэлэр. Иһинэн ыалдьан өлө сыһан кэлбит этэ. Ону Егор оҕонньор дэлби арыыны сылытан оҕунуохтуу-оҕунуохтуу имэрийэн үтүөппүтэ. Аҕабын сэрииттэн 1945 с. олунньу ыйга иһэр үһү дииллэр, үөрүү-көтүү бөҕө. Дьаамынан Ма-йаттан таһаараллар үһү диэтилэр. Таһырдьа тымныы, хараҥа. Биһиги дьиэ иһигэр сэмээр күүтэ сырыттыбыт. Арай аан киэҥ баҕайытык аһылынна икки өртүгэр баттыктаах ааны төҥкөйөн баран киирэн эрэр эбит. Мин куттанан оһох кэннигэр түстүм, сыгынньахтаммытын кэннэ дьэ чугаһаатым, ону-маны сэһэргэһэллэр быһыылаах улахан дьон. Аҕам кэһиитин кыргыттарга ахсааммытынан туох эрэ сымнаҕас тимиртэн оҥоһуллубут кырыбыайка аҕалбыт этэ ону өйдүүбүн. Онтон холкуос өтөххө баар дьиэбитин бөһүөлэккэ көһөрөн киллэрэн тутан уонна биир уулаах тиҥэһэ биэрбиттэрэ. Туспа дьиэлэнэн-уоттанан бэйэбит үһүө ыал буолар буоллубут. Эдьиийим наар холкуос үлэтигэр сылдьар, дьиэтигэр хаһан эмит кэлэн барар…».

Аҕата Василий Николаевич сэрииттэн ылбыт бааһа сэтэрээн уһаабатах. Эдьиий Тамара «мин тулаайах улааппытым» диэн кэпсээбэт, муҥатыйбат этэ. Ходороттон төрүттээх бары киниэхэ дьоно буолаллара. Оттон Саввин буолла да, күндүттэн күндү аймах. Кими да ордук санаабакка, туохха да ымсыырбакка олоҕун олорбута. Баары баарынан. Аймаҕыттан ким эмэ ыал буоллаҕына, үөрэх бүтэрдэҕинэ, үлэтигэр ситиһиилэннэҕинэ тэбис-тэҥҥэ үөрэн ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлии охсоро. Биһиги аймахха биир да ыал кини астаабыт аһа суох биир да бэлиэ, үтүө түгэни бэлиэтээбэтэҕэ. Саҥаһын эбээ Даайаны биир да бырааһынньыктан матарбакка куруук илдьэ сылдьыбыта. Эдьиий Тамара оҕо эрдэҕинэ саҥаһа бэйэтин былаатынан былааччыйа тигэн кэтэрдибитин олус күндүтүк санаан мэлдьи кэпсиирэ.

Эдьиий Тамаралыын хоонньоһо сытан ханна да суруллубат, кимиэхэ да кэпсэммэт олох араас өрүтүгэр сыһыаннааҕы сүбэлэһэрбит, санаа атастаһарбыт. Иккиэн дууһалыын чэпчиирбит, санаалыын ырааһырарбыт.

Билигин «Ийэ ‒ иэримэ дьиэ иэйэхситэ» (сценарий, диктор ааҕыыта С.Г.Дмитриева, оператордар В.В. Шарин, И.В. Макаров, сүбэһит С.Н.Афанасьева. Майа ТВ. 1994 с.), «Үйэлээх тутуу маастара» (эрэдээктэр Ф.Н. Охлопкова, оператор И.В. Макаров, сүбэһиттэр: С.Г. Дмитриева, С.Н. Афанасьева. Майа ТВ. 1997 с.) видеолар, «Оҕолоругар анаммыт олох» (Эркээйи. ‒1994. ‒ олунньу ый 15 к.) ыста-тыйа ол истиҥ сыһыан туоһулара.

 

Саҥаһа Александра Васильевна Иванова

Саҥаас Шура 2-с Тыыллыматтан (Хаатылыматтан) төрүттээх Савва Дмитриевич Алексеев кыыһа. Эдьиийэ Мотрена Иванов Василий Николаевичка кэргэн тахсан илдьэ сылдьыбыт. Василий Николаевич Шураны оҕом диирэ үһү. Кини 1942 с. сэриигэ барбыт уонна 1944 с. өлбүт. Кинини кэриэстээн саҥаспыт пааспар ыларыгар араспаанньатын, аатын илдьэ хаалбыт. Дьокуускай куоракка олорор саҥаас Шурабыт балта Евдокия Саввична маннык кэпсээбитэ: «Василий Николаевич сэриигэ ыҥырыллан баран Шураны сиэтэ сылдьан алаастарын кэрийбит. Онно биир алааска тиийбиттэрэ арай күрүөлээх дьиэ баар эбит. Василий Николаевич онно тиийэн күрүөҕэ өйөммүт уонна көрөн турбут. Күрүө иһигэр улахан дьон, оҕо-уруу баар үһү. Күннээҕи бэ-йэлэрин үлэлэринэн дьарыктана сылдьаллар үһү. Тура түһэн баран салгыы ааһа турбуттар. Төннөн иһэн эмиэ ол алааһынан барбыттар. Арай эдьиийим көрдөҕүнэ мааҕыҥҥы көстүү ханан да суох үһү. «Манна мааҕыын дьон баара дии, ханна барбыттарый?» ‒ диэн ыйыппыт. Онуоха Василий Николаевич: «Тоойуом, ити дьонум миигин кытта быраһаайдастылар» ‒ диэбит».

Александра Васильевна Эбээ Даайа эдьиийин Екатерина Семеновна улахан уолун Николай Иванович Никитин кэргэнэ. Идэтинэн медсиэстэрэ. Хараҕа, Маамыкаан сэллиги эмтиир санаторийыгар, Майа балыыһатыгар үлэлээбитэ. Николай Иванович идэтинэн учуутал. Абый оройуонун Дружина сэлиэнньэтин, Ороссолуода, Хара оскуолаларыгар үлэлээбитэ Салгыы араас таһымнаах салайар дуоһунастарга сылдьыбыта.

Эбээ Даайа аҕатын уонна кыра уолун Андрейы илдьэ Хараҕа саҥаас Шуралаахха олорбуттар. Шура аҕата баар. Онно эбии дөксө үөрэнэр оҕо олордоллор. Бэйэлэрэ икки оҕолоохтор. «Кимнээҕэр хата ньир-бааччы олорбуппут» диирэ саҥаспыт. Андрей «саҥаһым барахсан биирдэ кынчарыйбакка, киҥир-хаҥыр саҥарбакка илдьэ сылдьыбыта» ‒ диэн кэпсиирэ. Хата саҥаас Шура «Андрейым баар буолан наһаа абырыыра. Дьуһуурустубаттан кэллэхпинэ ‒ оһоххо оттор маһым бэлэм, оһох үрдүгэр кураанах тырыыҥка, мууһум ууллубут буолара» ‒ диэн махтанара. Саҥаһа Андрей Майа орто оскуолатын бүтэрэр сылыгар ааттаһа сатаабыт: «Андрей, үөрэххэ киир, үөрэн. Биһиги маннык суулаһан олоруохпут», ‒ диэн. Андрей бэйэтигэр ылыммыт соругун булгуруппатах. «Холкуоска үлэлиибин, дьоммун иитэбин» диэн бигэ санаалаах эбит. Эбээ Даайа саҥаас Шураны кыыһын курдук тутара. Төһө кыаҕа тиийэринэн көмөлөһө сатыыра.

Саҥаспыт түүннэри ааҕара, наһаа элбэҕи билэрэ. Билигин саныыбын кини чэбэрэ, таҥнара, туттара, саҥарара, кэпсиирэ ураты этэ. Төрүт өбүгэлэриттэн илдьэ кэлбит көстө сатаабат, дьиҥ иһигэр сэдэх дьахтар кистэлэҥэ баара диэхпин баҕарабын. «Балаҕаннаах аайы баар дьахтар» диир дьахталлара буолбатах этэ. Дьиҥнээх истиҥ сыһыаны, олоххо элбэх холобуру киниттэн ылбытым.

 

Саҥаһа Мария Дмитриевна Павлова

Мария Дмитриевна эбээ Даайа эдьиийин иккис уолун Иннокентий Иванович Никитин кэргэнэ. Нөөрүктээйиттэн төрүттээх. Иннокентий Иванович эмиэ учуутал. Алексеевскай оройуон Ытык Күөл, Хаптаҕай, Павловскай орто оскуолаларыгар физика учууталынан үлэлээбитэ.

Андрей массыыналаах буолан санаатыбыт да, Павловскайга киирэрбит. Билигин харахпар наар биир хартыына көстөр. Мария Дмитриевна верандатын кирилиэһигэр турара, кэлииккэнэн киирэн иһэрбитин көрөн илиитин тас гына охсоро: «Дьоммут кэллилэр» диэн саҥа аллайан үөрэрэ. Идэтинэн математика учуутала.

Оҕо умсугуйар, сөбүлүүр, ытыктыыр учуутала этэ. Үөрэппит-ииппит кылаас салайааччытынан үлэлээбит оҕолоро киниэхэ анаан икки кинигэни таһаарбыттара. “Киһи үтүөтэ үс үйэ тухары умнуллубат» (2005 с.), «Киһи үтүөтэ үйэлэргэ умнуллубат» (2012 с.). Дьоҕус «Учуутал үрдүк аналынан» (2023 с.) киинэ оҥорбуттара. Нэһилиэк мусуойугар анал истиэндэ туруорбуттара. Бэйэлэрэ билигин эһээ, эбээ буолбут дьон тапталлаах учууталларын бэлиэ күннэрин хайаан да бэлиэтииллэр. Саҥаспыт 1953 сылтан учууталынан үлэлээбитэ. Онтон ыла биир да сылы көтүппэккэ кылаас салайааччыта этэ. “Кылааһа суох киһи тэһийбэт» ‒ диирэ. Иккиэн оскуолаҕа үлэлиир буоламмыт, кэпсэтэр кэпсэтиибит киэҥ этэ.

Дьиэтигэр үлэлиир остуола таастааҕа. Таас анныгар биэс киһи хаартыската кэчигэрэччи уурулла сылдьара. Мария Дмитриевна аҕатын Дмитрий Степанович бииргэ төрөөбүттэрэ. Биэс инибии Оконешниковтар: 1. Семен Федорович Макаров (эhэтин аатынан араспаанньатын уларыппыт). Мэҥэ Хаҥалас маҥнайгы тырах-тарыыстарыттан биирдэстэрэ. 2. Оконешников Егор Федорович (Тыакаан) сэриигэ баран өлбүт, үс оҕото, кэргэнэ Өлөксөөс Моороҕо сэрии саҕана ыалдьан өлбүттэр. 3. Павлов Дмитрий Степанович (Суолтай Миитээтэ) – иитиэххэ барбыт уол, онон Павлов буолбут. Лауреат Михаил Егоровтыын бииргэ үлэлээбит оҕуруотчут, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьан кавалера. 4. Оконешников Иннокентий Федорович (Отчут). Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ. 5. Оконешников Федор Федорович. Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ.

Олох сирдэрэ ‒ Мооро. «Саҥа олох» холкуостаахтара. Саҥаспыт ытык дьонун сэбэрэлэрин өйдөбүнньүк-мемориал оҥостон илдьэ сылдьыбыт. Учуутал үгүстэри саҥата суох иитэр-үөрэтэр биир ньымата эбит диэхпин баҕарабын.

Биһиги аймах кырдьаҕастара саҥаспытын Маняттан атыннык ааттаабат этилэр. Саҥаспыт таайбыт кэпсээнин, этиитин олус болҕойон, сэҥээрэн истэрэ. Бэйэтин санаатын быһа-бааччы хаһан да соҥнообот идэлээҕэ. Бу эмиэ дьахтар кистэлэҥэ, таайыллыбатах таабырына диибин. Иккиэн сүбэнэн, ортотун булан уу-чуумпутук быһаарыллары быһааран иһэллэрэ.  Икки өртүттэн халын аймахтардаахтара. Онно эриэ-дэхси сыһыаны саҥаспыт олохтообута. Кини нөҥүө Павловтары, Оконешниковтары кырдьаҕаһыттан эдэригэр тиийэ билэрбит.

Эбээ Даайа былааччыйа таҥаһын, сиэдэрэй ойуулаах былаатын: «Маням бэлэҕэ» ‒ диэн имэрийэ олороро бу баар курдук. Мария Дмитриевна кырдьаҕас аймахтарыгар куруутун кэһиилээх сылдьара. Кэһии суолтата ытыктабыл, махтал бэлиэтэ буоларын киниттэн өйдөөбүтүм.

Киһи барахсан бу дойдуга кэлэн да барара кэмнээх, олох да олороро болдьохтоох быһыылаах. Андрей хаан-уруу аймаҕа халыҥынан, түмсүүлээҕинэн миигин сөхтөрбүтэ.

Дьулаан сэрии сылларын тулуурдаахтык ааспыт, үөрэххэ-сырдыкка дьулуспут, олох усталаах туоратыгар кимтэн да ордубакка сиэрдээхтик олорбут, чиэһинэйдик,  суобастаахтык үлэлээбит, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт көлүөнэ эйгэтигэр иитиллибит эбит диэн түмүктүүбүн.

 

Софья Дмитриева, Андрей Дмитриев огдообото.