«Эн миигин ытыктыыгын дуо?» Илэ өйүнэн сылдьар киһи кимиэхэ эмэ маннык судургута суох ыйытыгы биэрэрэ саарбах… Бу боппуруоска хоруйу эн ааккын ааттаатахтарына истиэххэ сөп. Ааккын, эн төрөөбүт сириҥ-дойдуҥ аатын бэйэлэрин тылларыгар сөп түбэһиннэрэн, эбэтэр кинилэр тылларын дорҕоонугар табыгастаах оҥорбута буолан, төрүт омук дьонун өйүгэр баппат гына уларытар буоллахтарына, – диэн биллиилээх уопсастыбаннай диэйэтэл, учуонай, социология билимин дуоктара Ульяна Винокурова суруйбутун биир күн түбэһэн аахтым.
«Аат-суол – бу ханнык баҕарар норуот үгэс буолбут сыаннаһа. Төрүт аакка-суолга ытыктабыл баар буолуохтаах, – диэбит. Салгыы Ульяна Алексеевна эбэҥки биллэр национальнай сэлиэнньэтигэр өр сыл турбут «Саскылах» диэн суругу нэһилиэк баһылыгыттан Алексей Николаевтан уларытыҥ диэн көдөспүтүн толороннор, уһатыылаах аһаҕас дорҕооннорун киллэрэн, «Сааскылаах» диэн көннөрөн оҥорбуттарын астынан кэпсиир. – Бэйэни уонна бэйэ тылын ытыктыыры ким боборуй? Ким да боппот! Эбэҥкилэр саха тылын ытыктыылларын көрдөрдүлэр. Бу өйдөһөн-өйөһөн ыаллыы олоруу, ытыктабыл үтүө холобура Саха сирин устун тэнийдин», — диэн түмүктүүр.
Сөҕүөм иһин, эмиэ субу күн үүт-үкчү үөһэ кэпсэммит кыһалҕаны быһаарыыга улууска туох үлэ барарын туһунан иһитиннэрээри кэбиниэппэр кыраайы үөрэтээччи, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Дмитрий Санников киирэ сырытта. Сир-дойду төрүт аатын сөргүтүүгэ улуустааҕы хамыыһыйаҕа үлэлэһэр Дмитрий Семенович санааларын билиһиннэрэбит:
— Дмитрий Семенович, кэнники кэмҥэ Мэҥэ Хаҥаласка бэйэбит нэһилиэктэрбит, алаастарбыт, үрэхтэрбит төрүт ааттарын сөргүтүүгэ хамсааһын тахсан эрэрин олохтоохтор сэҥээрэллэрин биллэрэллэр. Кинилэр бу үлэ хайдах былааннаахтык барыаҕын, бу кэскиллээх дьаһаныыбыт туохха тирэҕирэрин билиэхтэрин баҕараллар.
— Биһиги, Саха сирин олохтоохторо, чуолаан, мэҥэ хаҥаластар, докумуоҥҥа, картографияҕа сирбит-дойдубут аатын 99 бырыһыана сыыһа суруллан сылдьар. Холобур, ыраата барбакка ылан көрдөххө, “Майя”, ”Чюйя”, “Бёкё”, ”Бедемё”, “Келлерики”, “Бестях”, “Тектюр”, “Тюнгюлю”, о.д.а. диэн суруллар. Төҥүлү, Балыктаах диэки «Оленгнех» диэн ньиэмэс тылыгар майгынныыр ааттаах үрэх баар. Ол, сэрэйдэххэ, «Өлөҥнөөх» диэн буолуо.
Ити курдук сирбит-дойдубут аатын нууччалар хайдах истэллэринэн ааттыы сылдьабыт. Оттон бу сиргэ нуучча ахсааннаах эбээт, бэйэбит олорор сирбит дии. Атын омуктарга оннук көстүү суох. Оттон биһиги сыыһа ааттары кытта сөпсөһөн олоробут.
— Тоҕо оннугуй?
— Ити ыйытыыга мин маннык толкуйдуубун. Билигин санаан көрдөххө, урукку өттүгэр биһиги төрүттэрбит үөрэҕэ суох буоланнар, кэлии нууччалар хайдах истибиттэринэн сурукка киллэрбиттэрэ буолуо диэн быһаарыахха сөп.
20-30-с сс. саха норуотугар маассабай үөрэххэ тардыһыы саҕаланар. Ол эрээри ол сылларга саха уйулҕата уларыйар, былааһы утары барбат буолар. Улуустары талбыттарынан уларыта тутан, аҥаардаан, нэһилиэктэри атын улууска холбооһун буолар. Холобур, Хаҥалаһы аҥаардаан Мэҥэҕэ холбууллар, Мэҥэттэн Алтаны Аммаҕа, Чыаппараны – Чурапчыга биэрэллэр, 14 нэһилиэктээх Байаҕантай диэн улууһу эһэн кэбиһэллэр. Классик суруйааччыларбытын Өксөкүлээҕи, Алампаны, Неустроевы, Ойуунускайы норуот өстөөхтөрө оҥорон бобон кэбиспиттэрэ, кинигэлэрин умаппыттара. Кинилэри аахпатах, билбэт көлүөнэлэр бааллар. Онуоха барытыгар сөпсөһүү саха дьонун уйулҕатыгар хойукка диэри хаалар.
1956 сылтан дьэ Көҥүл тыала кэлэр. Кырдьык тиллэр, улуу дьоммутун билэр буолабыт, сахатыйан барабыт. Онтон 1990-с сылларга Б.Ельцин былааска кэлэн, «көҥүлү төһө кыайаргытынан ылыҥ» диир.
— Сир-дойду ааттарын туһунан ол этиитин бигэргэтэр сокуону таһаарбыта биллэр дии?
— 1997 сыл ахсынньы 18 күнүгэр Бэрэсидьиэн Ельцин илии баттааһыннаах “География эбийиэктэрин ааттарын туһунан” диэн федеральнай сокуон тахсар (Федеральный закон от 18 декабря 1997 г. N-152-ФЗ «О наименованиях географических объектов» (с изменениями и дополнениями).
Настоящий Федеральный закон устанавливает правовые основы деятельности в области присвоения наименований географическим объектам и переименования географических объектов, а также нормализации, употребления, регистрации, учета и сохранения наименований географических объектов как составной части исторического и культурного наследия народов Российской Федерации.
| Президент Российской Федерации | Б.Ельцин |
Москва, Кремль
18 декабря 1997 г.
N 152-ФЗ
Бу сокуон күн бүгүнүгэр диэри үлэлиир. Ил Түмэн ол сокуону Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сөп түбэһиннэрэн, сахалыы тылбаастаан 2017 с. хос ылыммыта. Ол аата биһиэхэ география эбийиэктэрин ааттарын сөргүтэр көҥүл, быраап бэриллибитэ 27 сыл буолла да, биһиги ол бырааппытын ситэ туһана иликпит.
-Оттон ө, ү, ҥ, ҕ, һ курдук саха төрүт дорҕооннордоох, ол эбэтэр нуучча алпаабытыгар суох буукубалардаах сир ааттара сурукка-бичиккэ хайдах киириэхтэрэй?
-Маныаха, үчүгэйэ диэн, бу Арассыыйа бастакы Бэрэсидьиэнэ бигэргэппит сокуона олус киэҥ көҥүлү биэрэр. Сокуон 7-с ыстатыйатын 3-с пуунугар ыйылларынан, географическай ааты уларытыахха сөп, өскөтүн ол аат нуучча эбэтэр олохтоох норуот тылын орфографиятыгар сөп түбэспэт буоллаҕына. Сахалар Арассыыйа гражданнара буолабыт, төрүт сахалыы дорҕооннорбут, буукубаларбыт киирэ сылдьар, сокуонунан бигэргэммит, олохтоох норуот тылын орфографиятыгар олоҕуран оҥоһуллубут алпаабыттаахпыт. Онон сирбит-дойдубут аатыгар ө, ү, ыа, иэ, уо, үө, ҥ, ҕ, һ, нь буукубалар эмиэ киириэхтээхтэр. Онон Чүүйэ, Чыамайыкы, Тиэлиги, Өргөннөөх, Төҥүргэстээх, Ураһалаах, о.д.а. ааттарбыт сахалыы хайдах ааттаналларынан суруллуохтаахтар дии саныыбын.
— Дьон сыыһа, нуучча тылыгар сөп түбэһиннэрэн суруллан хаалбыт сир-дойду аатын уларытартан куттанара, биитэр докумуоҥҥа, каартаҕа киирбит аат-суол уларыйыа суохтаах диэн өйдөбүллээҕэ баар суол.
— Бу саас сир-дойду аатын сөргүтүүгэ тэриллибит хамыыһыйа кыттыылаах «төгүрүк остуол» буолбута. Ол кэпсэтии түмүгүнэн Таатта улууһун төрүт аатын төнүннэриигэ хайдах үлэлээбиттэрин туһунан ол кэмҥэ улуус баһылыгынан үлэлии сылдьыбыт Георгий Михайлович Артемьевы кытта кэпсэтэн, дьон билиитигэр таһаарарга сүбэлэспиппит. Биир дойдулаахпыт оройуон уопсастыбаннаһыгар тирэҕирэн, 7 сылы быһа дьаныардаахтык туруорсан, өр сыл «Алексеевскай» аатынан олорбут оройуоҥҥа “Таатта” диэн төрүт аатын төнүннэрбитэ. Ол туһунан «Эркээйи» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Алена Докторова Георгий Михайловичтан сиһилии интервью ылан хаһыакка таһаарбыта. Ытыктыыр киһибит олус дьоһуннук сэһэргээбитин дьон сэргээн аахпыта.
Эмиэ оннук, оннооҕор Ленин курдук улахан ааты (Ленинскэй оройуон) уларытаннар “Ньурба”, оттон Орджоникидзевскай оройуон – “Хаҥалас” ааттарын төнүннэрбиттэрэ.
Ити курдук, бэл, улахан улуустар ааттарын уларытыахха, төрүт ааттарын сөргүтүөххэ сөп. Онон биһиги улуус иһигэр сир-дойду бэйэтин урукку, дьиҥ сахалыы аатын төнүннэрэртэн куттанарбыт сыыһа.
-Кэнники кэмҥэ уулуссалар, бэл, куораттар ааттарын уларытар түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суох дии?
-Оннук. Эмиэ биһиги биир дойдулаахпыт биллэр быраас, ырыа айааччы, суруналыыс Виталий Тимофеевич Андросов туруулаһан, сурукка сыыһа киирбит ааты көннөттөрбүтүн иккис чаҕылхай холобур быһыытынан бэлиэтиир тоҕоостоох.
Ол маннык. 1966 сыллаахха Дьокуускай куоракка, саҥа сүүрээн кэлэн, уулуссалары саха суруйааччыларын ааттарынан ааттыыр буолбуттара. Онно саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрин А.И.Софронов-Алампа аатынан уулусса баар буолбут. 2004 с. Виталий Андросов хаһыакка тахсыбыт ыстатыйатыгар Алампа аатынан уулусса ааттаммыта олус үчүгэй, ол эрэн, биһиэнэ биһиэнин курдук, суруйааччыбыт араспаанньатыгар биир буукубаны сыыһа суруйаннар, “Сафронов” диэн букатын атын киһи курдук ылынылла сылдьыбытын туһунан суруйбут. Бу алҕаһы көннөрөрү көҕүлүөх айыылаах төһө эмэ элбэх тэрилтэлэр, министиэристибэлэр, уопсастыбаннай түмсүүлэр, айар сойуустар элбэхтэрин үрдүнэн, тоҕо эрэ ким да улаханнык кыһаллыбатах. Арай биһиги биир дойдулаахпыт Виталий Тимофеевич эрэ уонча сылы быһа туруорсан, бу улахан сыыһа туоратыллыбыт, классик суруйааччыбыт араспаанньата уулусса аатыгар көннөрүллүбүт.
Соторутааҕыта киин куоракка Автодорожнай уулусса аатын уларытан бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев аатын иҥэрдилэр. Олус бэрт.
Казахтар эмиэ куораттарын ааттарын хастыыта эмэ уларыттылар: Алма-Ата – Алматы, Акмола – Астана – Нур-Султан – Астана.
Биллэн турар, куораттарга, куорат уулуссаларыгар тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн дьон олорор, элбэх тэрилтэлэр бааллар. Ол дьон, тэрилтэлэр бары докумуоҥҥа киирэр аадырыстара уларыйар. Ону билигин ким да ыарырҕатара иһиллибэт.
— Бу уларытыылары киллэриини ким көҕүлүөн сөбүй?
— Мин санаабар, маныаха 3 күүс баар. Бастатан туран, саха дьоно былааһы олус убаастыыллар. Онон бу үлэҕэ былаас күүскэ ылсара буоллар, хамсааһын тахсыа этэ дии саныыбын. Улуус дьаһалтата, улуус баһылыга, дьокутааттар ылсыахтара диэн олус эрэнэбин.
Иккис күүс – духуобунай лиидэр буолуон сөп этэ. Холобур, урукку кэмҥэ Таатта Чөркөөҕөр устуоруйа-мемориал түмэлин тэрийбит Суорун Омоллоон курдук.
Үһүс күүс – уопсастыбаннас хамсааһынын таһаарыахтаахпыт.
Үөһэ ыйыллар сокуоҥҥа сурулларынан, уларытыылары киллэриини судаарыстыбаннай тэрилтэлэр, муниципальнай тэрилтэлэр, юридическай сирэйдэр, физическэй сирэйдэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэр көҕүлүөхтэрин сөп. Көрөрбүт курдук, биир киһиттэн саҕалаан араас тэрилтэлэргэ тиийэ, ким баҕарар куттаммакка боппуруоһу туруорар кыахтаах. Ол сокуонунан хааччахтаммат.
Маныаха биир киһи туруорсара кэрэгэй дии саныыбын. Сирбит-дойдубут төрүт ааттарын төннөрүү, сөпкө сахалыы суруйуу курдук дьоһун дьыаланы бары, улууһунан көмөлөөн туруорсар хотуулаах буолара саарбаҕа суох. Итинник хамсааһын, холобур, таатталарга баар, намнар саҕалаатылар, хаҥаластарга эмиэ үлэ барар. Табаҕа, Бүтэйдээх курдук бэйэбит нэһилиэктэрбитигэр эмиэ үлэни саҕалаабыттара.
Бырабыыталыстыбаҕа бу боппуруоһу сүрүннүүр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн Ольга Балабкина, Ил Түмэҥҥэ Александр Жирков буолаллар. Дьон убаастыыр дьонноро. Хамсааһын тахсыа диэн эрэнэбин.
-Туохтан саҕалыахха, хайдах бэрээдэктээхтик туруорсуохха?
— Биллэн турар, нэһилиэктэртэн саҕалыыбыт. Улуус бэтэрээннэрин сэбиэтигэр бу боппуруос тула кэпсэтии таҕыста. Онно нэһилиэктэргэ тэриллэр хамыыһыйа састаабыгар эбэһээт маннык туһааннаах эппиэттээх дьону киллэрэргэ диэн быһаарыы ылылынна. Бастатан туран, хамыыһыйаҕа нэһилиэк баһылыга; иккиһинэн, үлэтин сүнньүнэн ханна хас алаас, үрэх баарын, аатын-суолун ааҕа билэр сири кытта үлэҕэ исписэлиис – землеустроитель; үсүһүнэн, нэһилиэк ытык кырдьаҕастара; төрдүһүнэн, булчуттар, сылгыһыттар, оттуур дьон; кыраайы үөрэтээччилэр, түмэл үлэһиттэрэ, сири-дойдуну билэр дьон, ону тэҥэ устуоруйа учууталлара, оскуолаҕа, култуура дьиэтигэр фольклору үөрэтээччилэр – “сир түннүктэрэ” итиэннэ баҕалаах дьон киирэллэрэ наада.
Бу хамыыһыйа миэстэтигэр чинчийэр-ырытар үлэни ыытан, түмүккэ нэһилиэк ханнык сирин-уотун төрүт аатын сөргүтэр, уларытар наадатын туһунан туруорсар, ону юрист идэлээхтэр сөпкө докумуоҥҥа киллэрэллэр. Бу боротокуол улуус дьокутааттарын көрүүтүгэр киирэр. Оройуон сэбиэтэ, миэстэтиттэн киирбит этиилэри, уларытыылары үөрэтэн баран, Ил Түмэҥҥэ түһэрэр. Ону норуот дьокутааттара бигэргэттэхтэринэ, салгыы Москваҕа ыытыллар. Аналлаах тэрилтэлэр, туруорсууга туох да сокуону кэһии суох буоллаҕына, сыыһа ааты уларытаннар, холобурга, “Оленгнеҕы” “Өлөҥнөөххө” көннөрөллөр.
-Түмүккэ хаһыаппыт ааҕааччыларыгар туһаайан тугу этиэҥ этэй?
— 30-ча сыл устата олус наадалаах сокуону туһаммакка, маннык балаһыанньаҕа олорорбутугар атын ким да буолбакка, бэйэбит буруйдаахпыт. 1997 сыллаахха тута хамсаммыппыт буоллар, билигин нэһилиэктэрбит, алаастарбыт, үрэхтэрбит дьиҥ сахалыы, өбүгэлэрбит хайдах ааттаабыттарынан сурукка-бичиккэ киирбиттэрэ ырааппыт буолуо этэ.
Онон мэҥэ хаҥаластар тумус туттар биир дойдулаахтарбыт Георгий Михайлович Артемьев уонна Виталий Тимофеевич Андросов сир-дойду, дьон-сэргэ аатын-суолун төннөрүүгэ, көннөрүүгэ уонунан сыллаах дьаныардаах туруорсууларын тиһэҕэр тиэрдибит дьүккүөрдэрин, чаҕылхай холобурдарын былаах туттаммыт, сир-сир аайы бу кэскиллээх үлэҕэ бары күүскэ ылсан турунуохтаахпыт.
Февронья ОХЛОПКОВА.