Дойду дьонунан сураҕырар, дьон дойдутунан аатырар. Хас биирдии киһиэхэ төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтэ хаһан баҕарар сүрэҕэр чугас. Суруналыыс, суруйааччы, Тараҕай нэһилиэгин, Майа сэлиэнньэтин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина, «Мэҥэ аат» бэлиэ хаһаайына, элбэх кинигэ ааптара Степан Степанович Марков сэтинньи 10 күнүгэр 81 сааһын туолбута.
Бу кэрэ-бэлиэ күнүгэр сөп түбэһиннэрэн биир дойдулаахтарын көҕүлээһиннэринэн сэтинньи 15 күнүгэр Тараҕай нэһилиэгэр И.И. Бурнашев – Тоҥ Суорун аатынан айар куттаахтар балаҕаннарыгар «Таптыырга саас мэһэйдээбэт» уонна «Дьылҕа, тыйыскын даҕаны» диэн саҥа кинигэлэрин сүрэхтэниитэ буолла. Манна суруйааччы олоҕун аргыһыныын Тамара Семеновналыын ыалдьыттаатылар.
Буруолуу сылдьар кинигэлэр сүрэхтэниилэрин Табаҕатааҕы олохтоох бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ Алена Никанорова, Туяра Михайлова иилээн-саҕалаан ыыттылар. Кинилэр тэрээһин үөрүүлээх арыллыытыгар киэн туттар суруйааччыларыгар алгыс тыллардаах Эҕэрдэ суруктарын ааҕан туттардылар. Степан Степанович аал уотун оттон, арыылаах алаадьынан күндүлээтэ итиэннэ айар үлэҕэ хайдах кэлбитин сырдатта:
-Бүгүн манна кэлбит биир дойдулаахтарбар истиҥ махталбын биллэрэбин. Суруйар дьарык киһи аайы бэриллибэтэ буолуо. 1-2 хоһоону, кэпсээни суруйан киһи суруйааччы аатын ылбат, элбэх дьаныардаах үлэни эрэйэр, үйэлээх айымньылары суруйар киһи суруйааччы аатын ылар. Ол быһыытынан, мин билигин даҕаны суруйааччыбын дэнэр кыаҕым суох. Суруйааччы диэн ааҕааччылар бэйэлэрэ билинэр киһилэрэ буолар быһыылаах. Мин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбыттан суруйабын диэххэ сөп, ол гынан баран хаһан да бэчээккэ биэрбэт этим. Кэнники “Эркээйигэ” үлэлии сылдьан биэнсийэҕэ тахсыбытым. Онтон ыла суруйарга былааннаммытым.
Биир бириэмэҕэ 2 сэһэн кинигэтин “Бичиккэ” биэрбиппин “хааллар, көрүөхпүт” диэбиттэрэ. Онтон нэдиэлэ буолан баран, “кинигэлэриҥ үчүгэйдэр, бэчээттиэхпит” диэбиттэрэ. Онтон ыла ааҕааччыга биллибитим быһыылаах. Кинигэлэрбин Майа бибилэтиэкэтэ сүрэхтээһинигэр элбэх киһи сылдьыбыта, суруйааччылар сойуустарыттан 10-ча киһи тахсан кыттыыны ылбыттара. Онтон ыла суруйууларым дьону тардаллар эбит диэн сыллата тохтообокко суруйар буолбутум. Ол нөҥүө сылыгар суруйааччылар сойуустарыгар ылбыттара. Сорох кинигэлэрбин босхо бэчээттиир буолбуттара. Таайбар Иван Арбитаҕа ахтыы кинигэ тахсыахтаах, суруллан, ахтыылар хомуллан, бэчээккэ барарга бэлэм сытар. Кыайыы 80 сылынан биир эмэ сэһэммин эрэдээксийэ бэчээккэ таһаарыах буолбута. Бу суруйуулар кэнэҕэски ыччакка устуоруйа кэрэһитэ буолан хаалыахтара.
Тараҕай нэһилиэгин баһылыга Юрий Порядин эҕэрдэлээтэ:
-Биһиги нэһилиэктэн олус дьоҕурдаах дьон төрөөн-үөскээн тахсыбыттара. Олортон биирдэстэринэн биһиги киэн тутта Степан Степановиһы ааттыыбыт. Кини, аҥардас мин билэрбинэн, 10-тан тахса хомуурунньуктардаах, кинигэлэрдээх. Итини барытын айан-суруйан, түмэн таһаарыахха диэтэххэ сүҥкэн үлэ буолар. Мин нэһилиэкпэр баһылык буолуохпуттан элбэх кинигэҕэ киирии тылларын, сорох дьоҥҥо ахтыылары суруйдум. Бастаан утаа ыарахаттары көрсүбүтүм. Миэхэ онно бибилэтиэкэрдэрим көмөлөһөллөр. Кэнники бэйэм эмиэ суруйар баҕалаахпын. Билиҥҥи кэмҥэ кинигэ таһаартарар элбэх харчыны эрэйэр. Биллэр-көстөр, ааҕааччы биһирэбилин ылбыт суруйааччыларга эрэ босхо тахсар быһыылаах. Манна таарыйа сырдаттахха, 2023 сылга нэһилиэкпит төрүттэммитэ 255 сылыгар анаан нэһилиэкпит устуоруйатын кинигэтэ 300 ахсаанынан мөлүйүөнтэн тахса суумаҕа тахсыбыта. Кэнники манна үлэлии сылдьан дойдум дьонун кинигэлэрин ааҕар буоллум. Кинигэҕэ киирэр информацияны ааҕааччыга сөптөөхтүк тиэртэххэ, кинигэ – тыыннаах диэн өйдөбүлгэ кэллим. Онон, мээнэ дьон суруйааччы буолбаттар. Бу күннэргэ Украинаҕа барар бөлөххө киирсэммин барса сырыттым. Онно төннөн иһэн Пятигорскайга сырыттыбыт. Бу нуучча улуу суруйааччыта Михаил Лермонтов үлэлээбит, олорбут куората буолар. Онон кини пааматынньыга сылдьыбыт ыллык суолугар тиийэ судаарыстыба устуоруйатын баайа буолан көрүүгэ-харайыыга тураллар. Итинник биһиги ытыктыыр дьоммутугар өйдөбүнньүктэри өрөспүүбүлүкэ, улуус, нэһилиэк таһымыгар киллэрэрбит буоллар диэн өй-санаа киирэр. Убайбытын Степан Степановиһы оҕо эрдэхпиттэн суруналыыс, суруйааччы быһыытынан билэбин. Эйиэхэ тус олоххор, дьиэ кэргэҥҥэр, чугас дьоҥҥор дьолу-соргуну, айымньылаах үлэҕэр ситиһиилэри, чэгиэн доруобуйаны баҕарабыт, — диэн туран Эҕэрдэ суругун, өйдөбүнньүк бэлэҕин туттарда. Юрий Афанасьевич үүнэр 2025 сылга нэһилиэк бибилэтиэкэтин пуондатын хаҥатарга, материальнай-техническэй баазатын бөҕөргөтөргө үлэлэһиэм диэн ааҕааччыларга эттэ.
Дьоро күҥҥэ элбэх итии-истиҥ эҕэрдэ, махтал тыллар этилиннилэр, өйдөбүнньүк бэлэхтэр туттарылыннылар. Биир дойдулаахтара Арбита олоҕун, айар үлэтин бастакынан сырдаппыт суруйааччы быһыытынан сыаналыыллар.
“Суруйааччы сэрии саҕанааҕы ыар сыллары көрдөрөр “Дьэбдьиэ” диэн айымньытыгар сценка туруорбуппут. Степан Степанович айымньыларыттан сир үрдүгэр кырдьык диэн баарын ааҕааччы билэр, ол онтон үөрэр. Сорох айымньыларыгар хараастаҕын, ытамньыйан да ылаҕын, дьон дууһатын оннук дириҥник таарыйар. Бу буолар дьиҥнээх, күүстээх суруйааччы диэн,”- диэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, Тараҕай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Екатерина Борисова.
Р.А. Бурнашов аатынан Табаҕа орто оскуолатын түмэлин салайааччы, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ орто уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, Учууталлар учууталлара, Тараҕай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Парасковья Макарова бэрт дириҥник хорутан суруйааччы туһунан уонна кини айымньыларыттан сырдатта. Парасковья Титовна оскуола салалтатын, профкомун ааттарыттан суруллубут Эҕэрдэ суругу ааҕан туттарда. Онно этиллибит тылларга суруйааччы Степан Марковка биир дойдулаахтара хайдах курдук сүгүрүйэллэрэ арылхайдык көстөр. “…Аҕа дойду Улуу сэриитэ үгэннээн турар, сут-кураан дьылга төрөөбүт, сэбиэскэй кэмҥэ иитиллэн, буһан-хатан, дьоҥҥун-сэргэҕин кытта олох-дьаһах кыһалҕаларын, сиэр-майгы боппуруостарын быһаарсыыга айар үлэҕинэн тус кылааккын киллэрсэ сылдьаргынан астынабыт, киэн туттабыт. Эдэр сааскыттан удьуоргунан бэриллибит дьоҕургун сайыннаран, айар-суруйар үлэҥ чэпчэкитэ суох муоһатын тутаҥҥын, ааҕааччылар биһирэбиллэрин ылбыт суруйааччы буолаҕын. Олорон кэлбит олоҕуҥ кэрдиис кэмнэригэр, айар киһи кыраҕы хараҕынан тугу сэҥээрэ, бэлиэтии, сөҕө-махтайа, соһуйа көрбүккүн сурукка тиһэн, иитиэхтээн, айымньыга кубулутан, ааҕааччыга тиэрдэн, кинилэр кэрэхсэбиллэрин ыларыҥ – туһугар ураты үөрүүҥ уонна дьолуҥ буолар. Эн “Кэрэни кэрэхсии кэлбиппин”, “Чыпчаал” сэһэннэргэр, ону таһынан, кэпсээннэргэр төрөөбүт-үөскээбит Табаҕаҥ сирин-уотун, кэрэ айылҕатын, биир дойдулаахтарыҥ хатыламмат мөссүөннэрин үйэтиппитиҥ олус махталлаах. Хаан-уруу таайыҥ, биллиилээх бэйиэт, тылбаасчыт Иван Арбита айар үлэтин пропагандалыыр, аатын үйэтитэр сыаллаах “Арбита ааҕыылара” ыытыллалларыгар нэһилиэккэ, оскуолаҕа үлэлэһэн кэлбиккин махталынан бэлиэтиибит. Инникитин даҕаны үйэлээҕи, кэрээбэт кэрэхсэбиллээҕи айа-тута сылдьаргар баҕарабыт. Олоххор сырдык сыдьаайыы эрэ аргыстастын диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит”.
Кинилэри сэргэ, нэһилиэк бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччы Анна Прохорова, өр кэмҥэ үтүө суобастаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбит бэтэрээн бибилэтиэкэр Евгения Федорова, Степан Степанович хаан-уруу аймаҕа, быраата Гаврил Марков, «Арбита» түөлбэ олохтоохторо Варвара Билюкина, Екатерина Романова, Мария Макарова итиэннэ «Эркээйи» хаһыат кэрэспэдьиэнэ Марелла Баишева истиҥник-иһирэхтик эҕэрдэлээтилэр. Степан Марков кинигэлэрин биир дойдулаахтара көтүппэккэ, сөбүлээн, тартаран ааҕаллара кинилэр киэҥ ис хоһоонноох ырытыылары оҥорбуттарыгар көстөр. Табаҕалар өссө да үйэлээх айымньылары кэтэһэллэрин эттилэр.
Уол Табаҕа талааннаах ыччатын ырыата-тойуга сүрэҕи өрүкүттэ, дууһаны үөрүүнэн толордо. Айаал Дмитриев хомуска оонньоон, Капиталина уонна Иван Бурнашевтар ааттарынан култуура дьиэтин үлэһиттэрэ Елена Александрова, Тускул Егоров эҕэрдэ ырыаларынан киэргэттилэр.
«Суруллубут суоруллубат» диэн Тараҕай нэһилиэгин олохтоох ааптардарын кинигэлэринэн баай быыстапка туруоруллубут. Манна сүрүн миэстэҕэ Степан Марков кинигэлэрэ ууруллубуттар. Нэһилиэк бибилэтиэкэтигэр ааптар саҥа кинигэлэрин бэлэх уунна.
Ити курдук, саҥа кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ суруйааччы төрөөбүт дойдутугар бэрт сэргэхтик, истиҥник буолла.
Тоҥ Суорун саҕаттан айар тыл илбиһэ олохсуйбут уратылаах нэһилиэккэ ааҕааччылар түһүлгэлэрэ тэриллэн, суруйааччылыын көрсүһүүттэн астынан, үөрэн-көтөн, тэрийээччилэргэ махтанан, хаартыскаҕа түһэн үйэтитэн тарҕастылар.
Киэн туттар ытык дьоммут үтүө сайаҕас майгылара, киһиэхэ кэрэни эрэ түстүүр улахан дьоҕурдара үйэттэн-үйэҕэ салҕанан бара турдун!
Марелла Баишева.
