Тыл бэриллэр ‒ салайааччыга
Тохсунньу 12 күнэ ‒ РФ Борокуратууратын үлэһиттэрин күнэ
Генеральнай борокуруора Игорь Краснов 2024 сыл олунньу 6 күнүнээҕи бирикээһинэн Мэҥэ Хаҥалас оройуонун борокуруорунан юстиция ыстаарсай советнига Михаил Слепцов ананан үлэлиир. Кини ‒ хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта.
‒ Михаил Витальевич, бастатан туран, бүгүн ‒ тохсунньу 12 күнүгэр бэлиэтэнэр идэлээх бырааһынньыккытынан ‒ РФ Борокуратууратын үлэһиттэрин күнүнэн эҕэрдэлиибит!
‒ Махтанабын. Түгэнинэн туһанан, оройуон борокуратууратыгар араас сылларга үлэлээбит
ытык-мааны бэтэрээннэрбитин, биир идэлээхтэрбитин тус бэйэм уонна кэлэктиибин аатыттан бырааһынньыкпытынан истиҥник эҕэрдэлиибин! Үүммүт сыл хас биирдиилэригэр, кинилэр чугас дьонноругар үтүөнү, кэрэни эрэ түстээтин, доруобай, чэгиэн сылдьалларыгар баҕарабыт.
‒ Кэпсэтиибитин сахалыы сиэринэн ‒ кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын билиһиннэрииттэн саҕалыахха.
‒ Мин Дьокуускай куоракка сулууспалаах кэргэнигэр төрөөбүтүм. Ийэм Светлана Михайловна Слепцова, кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньата ‒ Куприянова Мэҥэ Хаҥалас Майатыттан, аҕам Виталий Власьевич аҕатынан Таатта, ийэтинэн Чурапчы Кытаанах нэһилиэктэриттэн төрүттээхтэр. Аҕам борокуратуура бэтэрээнэ, отуттан тахса сыл ыстаастаах, билигин ийэбиниин бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор. Бэйэм Хабаровскайдааҕы экономика уонна быраап судаарыстыбаннай академиятын юриспруденция салаатын бүтэрбитим. Кэргэннээхпин, үс оҕолоохпун.
‒ Аҕаҥ туйаҕын хатарааччы эбиккин дии. Борокуратуура уорганыгар хаһааҥҥыттан үлэлиигин?
‒ Оннук. Бэйэм борокура-туураҕа 2002 сыллаахтан үлэлиибин. Үлэбин маҥнай алмаастаах
Мииринэй куоракка борокуруор көмөлөһөөччүтүн дуоһунаһыттан саҕалаабытым. Онтон Дьокуускай, Нерюнгри куораттарга борокуруору солбуйааччынан үлэлээбитим. 2018 сылтан өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыгар отдел начаалынньыгынан анаммытым. Ааспыт сыл олунньутуттан Мэҥэ Хаҥаласка оройуон борокуруорунан ананан үлэлии сылдьабын.
‒ Үлэҕэ-хамнаска киирдэххэ, ааспыт сыл түмүктэрин кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?
‒ 2024 сыллаахха улууска барыта 298 буруйу оҥоруу түбэлтэтэ таҕыста. Бу 2023 сыллааҕы көрдөрүүттэн 5 түбэлтэнэн элбэх эбэтэр буруйу оҥоруу ааспыт сыллааҕар 1,7 бырыһыан үрдээтэ.
Ааспыт сыллааҕы чахчыларга олоҕуран буруйу оҥоруу биирдиилээн көрүҥнэригэр тохтоотоххо, былырыын киһини өлөрүү икки түбэлтэтэ таҕыста. 2023 сыллаахха киһини өлөрүү курдук ыарахан буруйу оҥоруу тахсыбатаҕа. Онон ыарахан буруйу оҥоруу көрдөрүүтэ икки төгүл үрдээтэ.
Киһи доруобуйатыгар ыарахан истиэпэннээх эчэйиини, эмсэҕэлээһини оҥорууга 9 түбэлтэтэ бэлиэтэннэ. Бу 2023 сыллааҕар 3 буруйунан элбэх, ол эбэтэр 50 бырыһыан үрдээтэ.
Көрдөрүү орто истиэпэннээх эчэйиигэ буруйу оҥорууга эмиэ бу иннинээҕи сылтан икки түбэлтэнэн, ол эбэтэр 13,3 бырыһыан үрдээтэ. 2023 сылга 15 буруй тахсыбыт буоллаҕына, былырыын 17 этэ.
Киһиэхэ өлөрүүнэн суоһурҕаныы курдук ыарахан өрүттээх буруйу оҥоруу 16 түбэлтэтэ тахсан көрдөрүү икки бүк улаатта. 2023 сыллаахха буруй бу көрүҥэр 8 түбэлтэ тахсыбыт.
Бас билиини утары иллэрээ сыл 94 буруй оҥоһуллубут буоллаҕына, ааспыт сылга 104 түбэлтэтэ тахсан көрдөрүү 10,6 бырыһыан үрдээтэ. Дьон малын баайын-дуолун уорууга буруй ахсаана 104-кэ тэҥнэһэн иллэрээ сыллааҕар 10,6 бырыһыан үрдээтэ.
‒ Буруйу оҥоруу сүрүн төрүөтэ туохханый?
‒ Буруйу оҥорууга сүрүн би-ричиинэтинэн дьон итирдэр утахтары иһиинэн үлүһүйүүтэ буолар. Ыарахан буруйдары оҥорбут дьон баһыйар үгүс өртө арыгы иһэн баран оҥороро мэлдьэх буолбатах. Улууспутугар тахсыбыт буруйу оҥоруу 114 түбэлтэтэ (49,6 бырыһыан) арыгылааһынтан таҕыста. Сорох дьон арыгы атыытынан сокуоннайа суох эргинэллэрэ билиннэ. Арыгы иһэн баран массыына уруулугар олоруу 36, уопсастыбаннай сирдэргэ сылдьан бэрээдэги кэһиигэ 63 түбэлтэтэ тахсан бу иннинээҕи сыл көрдөрүүтүттэн үрдээһин бэлиэтэннэ. Маннык чахчылар тахсар түбэлтэлэрин көрбүт, билбит гражданнар борокуратуура уонна полиция үлэһиттэригэр биллэриэх тустаахтар. Оччоҕо буруйу, бэрээдэҕи кэһии ахсаана лаппа аҕыйыа этэ.
‒ Кэлин кэмҥэ дьон масыанньыктар угаайыларыгар киирии түбэлтэлэрэ элбээтэ. Улууспутугар төһө киһи эмсэҕэлээтэ?
‒ Масыанньыктарга киирэн биэрии түбэлтэлэрэ дойду үрдүнэн, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ элбиир. Биһиги улууспутугар 2023 сыллаахха масыанньыктарга киирэн биэрэн дьон албыннатыыларын 31 түбэлтэтэ тахсыбыт буоллаҕына, былырыын буруй ити көрүҥэр 37 түбэлтэ таҕыста. Итинэн буруй бу көрүҥэр көрдөрүү 19,4 бырыһыан улаатта.
Итини сэргэ аныгы информационнай-телекоммуникационнай ньымалары туһанан дьону
албыннаан үптэрин-харчыларын уоруу түбэлтэлэрэ сылтан сыл аайы элбээн иһэр. Аныгы технологиялары, чуолаан төлөпүөнү туһанан буруйу оҥоруу күн-түүн элбии турар.
2023 сыллаахха итинник буруйу оҥоруу 42 түбэлтэтэ тахсыбыт буоллаҕына, 2024 сыллаахха улууспутугар 59 буруй бэлиэтэннэ. Онон бу көрүҥҥэ буруйу оҥоруу икки бүк кэриэтэ ‒ 40,5 бырыһыан үрдээтэ. Саҥа дьыл үүнүөн эрэ иннинэ, ахсынньы ыйга, Майа сэлиэнньэтин биир олохтооҕуттан масыанньыктар төлөпүөнүнэн Киин Баантан эрийэбит диэн куоһурданан 1 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайы албыннаан олордон ылбыттар. Маннык буруйу оҥорууттан эм-сэҕэлэммит дьон бэйэлэрэ төлөпүөн нөҥүө үлэлиир масыанньыктарга “үтүөнү-өҥөнү оҥорон”, кинилэрдиин кэпсэтэн-ипсэтэн, билбэт дьон тылларын истэн, кинилэр ыйыыларын, көрдөһүүлэрин ылынан толорон киирэн биэриилэрэ ‒ баар чахчы. Итиэн-нэ түмүгэр бэйэлэрин бааҥҥа каарталарыттан, счеттарга уурдарыы харчыларын бүтүннүүтүн ол билбэт киһилэригэр көһөрөн ыытар түбэлтэлэрэ элбээтэ. Билигин киһи барыта, эдэрдиин-эмэнниин, суотабай мобильнай төлөпүөннээх.
Өскөтүн билбэт нүөмэргититтэн эрийэр буоллахтарына, ону ылыа суохтааххыт эбэтэр кэпсэппэккэ ууруохтааххыт. Ол туһунан бары ханаалларынан сэрэтии, өйдөтүү үлэтэ ыытылларын үрдүнэн син биир масыанньыктарга киирэн биэрии түбэлтэтэ аҕыйаабат.
Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Саҥа дьыл эрэ иннинэ тэлэбиидэнньэнэн, араадьыйанан “Быһа эпииргэ” нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар туһаайан эмиэ сүбэлээбитин көрбүт-истибит буолуохтааххыт. Масыанньыктар дьон уйулҕа-тын үөрэтэн сырыы ахсын саҥа ньымалары тобулан өйү-санааны сүүйүүлэрэ син биир тахса турара бэлиэтэнэр. Онуоха хас биирдии киһи сэрэхтээх буолара ирдэниллэр.
‒ Борокуратуура үлэтин биир сүрүн хайысхатынан киһи быраабын уонна көҥүлүн көмүскээһин буолар. Маныаха үлэ хайдах былааннаахтык ыытыллар?
‒ Ааспыт сылга гражданнартан борокуратуура аатыгар уопсайа 216 сайабылыанньа киирбитэ. Итинтэн 69-гар туруорсуу оруннааҕа үөрэтиллэн, борокуратууранан дьон быраабын кэһиигэ быһаарыы ылыныллан ону
туоратарга ирдэбил түһэрилиннэ. Киирэр сайабылыанньаларга барыларыгар болҕомто ууруллар, эппиэт бэриллэр. 2023 сыллаахха 196 сайабылыанньа киирбитэ.
‒ Нэһилиэнньэттэн ордук ханнык салааҕа үҥсүүлэр, туруорсуулар киирэллэрий?
‒ Үксүгэр дьон үлэҕэ бырааптарын күөмчүлээһиҥҥэ итиэннэ социальнай, дьиэ-уот хомунаалынай о.д.а өҥө-хааччыйыы өҥөлөрүгэр, сиргэ, дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах үҥсүүлэр киирэллэр.
Аҕыйах холобуру аҕаллахха, былырыын борокуратуура суукка киллэрбит сайабылыанньата көрүллэн Аллараа Бэстээххэ хас да сыллааҕыта элбэх оҕолоохторунан 750 дьиэ кэргэҥҥэ бэриллибит сирдэригэр инфраструктуратын толору оҥорууга, ол эбэтэр уот лииньийэтин, гаас ситимин, суол оҥоруутун үлэтин 2025 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри түмүктүүллэригэр улуус уонна Аллараа Бэстээх куорат түөлбэтин дьаһалталарыгар болдьох бэрилиннэ. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор бырааптарын кэһиигэ сыһыаннаах 17 сайабылыанньа киирбититтэн, 9-гар сокуон кэһиитэ дьиҥнээхтик тахсыбытынан борокуратуура өртүттэн миэрэлэр ылылыннылар. Итини сэргэ нэһилиэнньэттэн электро-уоту араарыыга, элбэх оҕолоохторунан дьиэ-уот туттарга сир көрүллүүтүгэр, анамматах сирдэргэ сыбаалкалары бохсууга сыһыаннаах туруорсууларынан туһааннаах биэдимистибэлэринэн, тэрилтэлэринэн миэрэлэр ылынылыннылар.
‒ Инники үлэҕитигэр ханнык соруктар туралларый?
‒ Оройуон борокуратууратын үлэтин сүрүн күүһэ гражданнар социальнай бырааптарын көмүскээһин боппуруостарыгар, бастатан туран, хамнас төлөбүрүгэр, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар, доруобуйа харыстабылыгар туһуланыаҕа. Онуоха биһиги харахпыт далыгар олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыба эйгэтэ, гражданнары хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэрии, урбаанньыттар бырааптарын көмүскээһин, айылҕа харыстабыла киириэҕэ. Ураты хонтуруолга инникитин да сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор бырааптарын көмүскээһин тутуллуоҕа.
Үлэбит биир хайысхатынан дойду үрдүнэн ыытыллар национальнай бырайыактарынан ыытыллар дьаһаллары салгыы кэтээн көрүөхпүт, быраабы араҥаччылыыр уорганнар буруйу оҥорууну уонна хоруупсуйаны утары үлэлэрин сүрүннүөхпүт. Онон үүммүт сылга үлэҕэ-хамнаска сорукпут үгүс.