Майатааҕы Р.Г. Васильев аатынан кыраайы үөрэтэр мусуой дириэктэрэ, биллэр блогер Михаил Масаха хотон туттан сүөһү иитэн эрэрин, бу хайысханы тоҕо талбытын туһунан бэйэтин социальнай ситимигэр сырдатарын бары көрө-ааҕа сылдьабыт.
Тыа сиригэр сүөһү ахсаана аҕыйыы турар, ыччат онно улаханнык баҕаран ылсыбат. Маны бэлиэтии көрөн уонна тоҕо оннугун иһиттэн билээри, барыстаах дуу, суох дуу, сайдар кыахтаах дуо диэн санааттан, тыа хаһаайыстыбатыттан тэйиччи дьарыктаах эдэр киһи Михаил Масаха сүөһү иитэр үлэҕэ ылсыста. Быйыл күһүн 2 уулаах ынаҕы, 2 оҕус борооскуну хотонугар киллэрбитэ, сэтинньи 2 күнүгэр Ураанай диэн ынаҕа игирэ оҕус ньирэйдэри төрөөн, сүөһү диэҥҥэ саҥа чугаһаабыт дьону соһутта да, үөртэ да.
Эрдэ болдьоһон, биир киэһэ үлэ кэннэ Масаха хотонугар тиийэн бэйэтин кытта сэһэргэстим. Михаил Иванович кэргэнэ Александра Альбертовна Антоева-Масаха эрэ тыа хаһаайыстыбатын бу салаатын ылсыбытын өйүүр, кыаҕа тиийэринэн күүс-көмө буолар. Кини Таатта Ытык Күөлүттэн төрдүлээх, Дьокуускай куоракка төрөөбүт-улааппыт, история учуутала идэлээх, оҕону эбии үөрэхтээһин киинин дириэктэринэн үлэлиир. Масахалар Айар уонна Айкүн диэн оҕолордоох дьиэ кэргэн буолаллар. Билиҥҥи оҕолор бары, ол иһигэр кинилэр оҕолоро эмиэ, нууччалыы төрөөбүт тылларын курдук саҥараллар. Михаил бастаан ону бэйэтин дьиэтин иһигэр өйдөөн бэлиэтии көрбүт. Бу маннык салгыы бардаҕына омук быһыытынан сотору бүтүүһүкпүт дии санаабыт. Онон кини тыа хаһаайыстыбатын өрө туппут төрүөтүнэн саха тыла буолбут. Сахабыт тыла сүтэр турукка киирбит биир улахан кыһалҕатынан кини ыччаппыт куорат сиргэ киирэн олохсуйарыгар көрөр. Маны биир өттүттэн ылан көрдөххө, үчүгэй усулуобуйаҕа олоруон ким баҕарбат буолуой, киин сиргэ үлэ да баар. Онтон Михаил төрөөбүт сахабыт тылын сүмэтэ тыа сиригэр, сүөһү-ас үлэтигэр баар диэн өйдөөбүт.
-3 мөлүйүөн квадратнай килэмиэтир сирдээхпит эрээри бэйэбит аҕыйах кв.м. иһигэр хаайтаран олорор эбиппит. Улууска дьокутаатынан талыллан баран бу кыһалҕаны иһиттэн билиэхпин баҕарар санаам күүһүрбүтэ. Билигин ынах сүөһү иитэр дьоммут сааһырдылар. Кинилэр айылҕа сокуонунан сүрэхтэрэ баҕарарын сүһүөхтэрэ кыайбат буолан иһэллэр, онон сүөһүлэрин, баҕарбаталлар да эһэллэригэр тиийэллэр. Бэйэм туох эрэ саҥаны киллэрэр баҕалаах, бэйэбит астаах буоларбыт наадатын өйдөөн, төрүт дьарыкпытын хаалларыахпытын наада диэн санааттан бу хотон туттан, сүөһү көрөргө быһаарынан саҕалаатым. Төрөөбүт сирбит хаһаайынынан бэйэбит буолуохпутун наада. Дьиҥнээх сир хаһаайына – бу тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар киһи эбит. Кини айылҕаны кытта ыкса үлэлиир буолан сирин-дойдутун хас биирдии ыллыгар тиийэ үчүгэйдик билэр, ити бастакыта.
Иккиһинэн, Саха сирэ бэйэтин аһынан хааччыллыыта суоҕун кэриэтэ эбит, барыта кэлии аһынан аһыы олорорбутун өйдөөтүм. Биһиги эти-үүтү оҥорор тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар омук буолабыт. Биһигини үйэлэри уҥуордаан тыыммытын өрүһүйбүт сүөһүбүт-аспыт буолар. Ол эрэн, сүөһүбүт этэ тарбахха баттанар, бүрээттэр эттэринэн, кэнсиэрбэлэринэн аһыыбыт.
3-4 сыллааҕыта куоракка олорон холодильникпын арыйан көрөн бараммын, эмискэ “маҕаһыыннар сабыллан хааллахтарына, хас күн тыыннаах хаалабыный” диэн ыйытык көтөн түспүтэ. Үүтүм Амурскай уобаластан, бурдукпут Алтаайтан, эппитигэр тиийэ тас дойдулартан кэлэр аһынан аһыы олорор эбиппит. Араас аһынан-үөлүнэн хааччыйар эрэгийиэннэри холбуур федеральнай суолбут быстар түгэнигэр аччыктыыр эбиппит. Маннык туох эрэ буолар түгэнигэр бэйэбитин кыайан быыһаммат туруктаах олоробут. Онон аймахха хайаан да, саатар, 1-2 киһи сүөһү көрүөн, сылгы тутуон, сорох аймах эбээһинэс оҥостон оҕуруот олордуон, бурдук ыһыан наада эбит. Маннык көлүөнэлэри ситимниир өбүгэ үгэһин салҕаан, аймаҕынан көмөлөөн аһы-үөлү тутар кэммит кэллэ.
Мин ынах хаһан-хайдах төрүүрүн, балбаах хайдах оҥоһулларын да билбэт этим. Ону-маны хасыһан көрдөхпүнэ, арыы сыаҕа сайын эрэ үлэлиир эбит, биһиги былыргылыы олоробут, сүөһү бэйэтэ оҕустуун булсан саптаран саас биирдэ төрүүр. Онон сайыҥҥы ыйдарга элбэх үүтү ыыр эбиппит. Ол иһин сорох арыы сыахтара үүтү батарбат түгэннэрэ баар. Үүт аннын – абараат диэни ахсарбаппыт, сибиинньэ аһыыр эрэ аһын курдук көрөбүт. Онтон саамай сыаналаах, эппитигэр-хааммытыгар туһалаах ас-үөл сыата суох үүттэн оҥоһуллар. Ол өттүн көрбөккө олорор эбиппит. Элбэх баҕайы абараат таах тоҕуллар. Арыы саамай сыаналаах ас эрээри бэйэтигэр турар сыаната ыарахан буолан барыһа суох салаа. Пастеризацияламмыт үүт атыыга хамаҕатык барар. Хайа баҕарар киһи урбаанььыт, бэйэ дьарыктаах буолан бу дьыаланы ылсыан сөп эбит. Сүөһүнү – үлэни биэрээччи, хамнас биэрээччи курдук көрүөххэ наада эбит дии санаатым.
Ол иһин үчүгэй үүттээх сүөһүлэри “Туймаада” Агрохолдинг тэрилтэ “Эко-ферма” диэн салаатыттан уларсыкка ыллым. Биирэ кэлэн баран игирэ ньирэйдэри төрөттө. Ону сэргэ, үчүгэй хааннаах борооскулары ыллым, түргэнник ситиэхтээхтэр. Сүрэх диэн хара эриэн боруода оҕус табыллан көрүлүннэҕинэ, аны күһүн тыыннаах ыйааһына 350 киилэҕэ тиийиэхтээх (Черно-пестрый), кугас эриэн австрийскай симментал оҕус Моцарт диэн ааттаах. Кинини үчүгэйдик аһаттахха 300 киилэҕэ тиийиэхтээх, этэ 180 киилэ буолуохтаах.
Ураанай игирэлэнэн, эниэргийэтин онно ыыппытын чөлүгэр түһэрэргэ битэмииннээх аһынан толору хааччыллар. Сүөһүлэри Агрохолдинг бэтэринээрдэрэ кэтээн көрөллөр. “Агроэксперт” тэрилтэ учуонайдара аһылыктарын рационун оҥорон биэрэллэр. Кинилэр камеранан быһаччы куораттан сүөһүлэри кэтээн көрө олорон ыйан-кэрдэн биэрэллэр.
Билигин ютубка күн талбыта, хайдах биисинэс арынар, о.д.а. барыта баар, ол гынан баран, хотон үлэтин туһунан видео суох. Ол иһин инникитин туһанарга наада буолуо диэммин үлэм ис хоһоонун бэйэм устан үйэтитэн иһэбин.
Биһиги барыстаахтык үлэлиэхпитин баҕарар буоллахпытына, племенной хаһаайыстыбаларынан үүннэриллибит боруодалары кытта үлэлиэхпитин наада. Бу Ураанай искусственнай сиэмэнэн буоһатыллан төрөөтө. Билигин «сексированнай сиэмэ» диэн баар буолбут, онно атыырга баҕараҕын дуу, тыһыга дуу, талар кыахтанаҕын. Хаһаайыстыба тэриниэн баҕалаахтарга Агрохолдинг тэрилтэ 40 бырыһыаҥҥа сүөһү көрдөрө-ииттэрэ биэрэр.
Сэндвич-панелынан 6х7 кв.м. иэннээх хотонун тутуутугар «Туймаада» агрохолдинг көмөлөспүт. Сүөһүлэрин күҥҥэ иккитэ, ньирэйдэрин үстэ эмтэрэн аһатар. Сүөһүлэр дьиэҕэ уулуур усулуобуйаларын оҥорбут, уулара истэхтэрин аайы иһиккэ бэйэтэ сүүрэ турар. Төхтүртэн 12 туонна оту ылбыт, манна эбии учуонайдар ыйар кээмэйдэринэн бурдук эбии сиэтэр, бу күннэргэ сенаж кэлиэхтээх. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэрин Уолчаан уонна Сырдык диэн ааттаабыт. Уолчаанын бэйэтэ көмөлөһөн төрөтөн, сүөһү үлэтигэр бэрт сүрэхтэниини ааспыт. Билигин камера туруортаран хотонун иһин дьиэтиттэн кэтээн көрөр кыахтаммыт. Хотонун хантан да көмө харчыта суох доҕотторун көмөлөһүннэрэн туттубут. Дьэ, билигин билбитэ, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр араас бырагыраама элбэх эбит.
-Киһи бу сиргэ аҥардас төрөөбүт эрэ буолан патриот буолбат. Ол иһин бэйэ дьыалатын саҕалыахха наадатын өйдөөтүм. Онон төрөппүттэргэ сүбэлиэм этэ, оҕолоргутугар сиргитин докумуоннатан анаан, бэйэ дьыалатын оҥостоллоругар кыах биэрэргитигэр. Оччоҕо хаһаайын быһыытынан сананан ыччакка эппиэтинэс үөскээн, бас билэр сирин туһалаахтык туттарга кыһаллыа.
Дьиэ кэргэнинэн Турцияҕа олоро сылдьыбыт, онно түүр омуктар тылларын үөрэҕэр үөрэммит, Киргизиянан, Казахстанынан сылдьан омуктар олохторун кэтээн көрөн, төрөөбүт Сахатын сиригэр ахтылҕана күүһүрбүт. “Тас дойдуларга сырыттахха, бэйэҥ төрөөбүт дойдугар тапталыҥ күүһүрэр, бэйэҕин туспа омук быһыытынан ылынан, саха буоларгынан киэн туттар, омугуҥ устуоруйатын интэриэһиргээн үөрэтэр эбиккин. Билигин информацияны хайа баҕарар ситимтэн ылар, сайыннарар кыахтаахпыт. Дьиҥэр, үлэ бөҕө уруккуттан барар эбит, ол барыта сурукка-бичиккэ тиһиллэн иһэрин биһиги аахпат эбиппит.
Үүт промышленнай кээмэйдээх улахан пиэрмэлэргэ барыстаах, ол эбэтэр барыстаахтык үлэлиир буоллахха, аччаабыта 10-15 ыанар ынахтаах буолуоххун наада. Онтон мин бу 2 ыанар ынах да чахчы барыстааҕын көрдөрөөрү маннык саҕалаатым. Ынах киһи курдук сырдыкка, сылааска наадыйар. Кини үүт оҥорор эниэргийэтэ барамматын наадатыгар хотон иһигэр сылаас ууну уулуохтаах. Ынах төрөөбүтүн иккис ыйыттан үүтэ күүскэ эбиллэр, ону кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи хайдах батарыан сөбүй, онно туох көмөлөр баалларын билиэхтээхпит. Сүөһү көрүүтүн сөпкө тайаннахха, үчүгэй биисинэс буолуон сөп, өлгөм үүт уонна элбэх эт тахсыахтаах дии саныыбын.”- диэтэ.
Хотон сылааһын туһанан биир муннукка кууруусалар турар хосторун оҥорбут. Онно бөтүүк уонна 8 куурусса иитиллэн тураллар. Кинилэргэ бурдук уонна уу, ону тэҥэ сырдык, сылаас хааччыллаллар. Күҥҥэ 5-7 сымыыты биэрэллэр диир.
Мин киэҥ хайысхалаах үлэлээх мусуой дириэктэрэ киһиэхэ маннык кэтэх хаһаайыстыба тутарыҥ хайдаҕый, үлэҕэр мэһэйдээбэт дуо диэбиппэр:
-Киһи туохха барытыгар түргэнник үөрэнэр тутулун билэр буоламмын, түргэнник манна үөрэнним. Киһи, маҥнай, билбэтиттэн куттанар, онтон кутталгын кыайаҥҥын ылыстахха, туох барыта сатаныан сөп.
Тугу эмэ саҥаны ылсарга өйдүүн-санаалыын биир буоллаххына, кыайаҕын. Бэйэм хаһан да сүөһү көрбөтөх киһибин. Мин кырабар дьонум сүөһүлэрин эспит этилэр. Ийэм балта Евдокия Иннокентьевна Холмогорова Төхтүргэ олорор. Оҕо сылдьан сайын эдьиийим аахха бардахпына, ынах ыылларыгар биирдэ эмэ батыһан тахсан кутурук туппуттаахпын эрэ уонна сайын от үлэтигэр көмөлөһөөччүбүн.
Саҥа саҕалыыр киһи туох итэҕэһин-быһаҕаһын үлэлии сылдьан бэлиэтии көрөн туората сылдьар, ол чэрчитинэн, хотон түннүктэнэрэ хайаан да наада эбит диэн сакаастаабытым оҥоһуллубут диэбитэ, бу күннэргэ кэлэн туруорулунна буолуохтаах.
Михаил Масаха инникитин эт буолар ыччат сүөһүнэн барар санаалаах. Кини ыччаты маннык бэйэтин холобурунан угуйара олус махталлаах уонна хайҕаллаах. Саҥа саҕалааччыга түбүктээх үлэтигэр ситиһиилэри, этэҥҥэ буолууну баҕарабыт.
Марелла Баишева.