Олунньу 7 күнүгэр Чурапчы сэлиэнньэтигэр Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарын бэтэрээннэрин Сэбиэттэрин икки ардыларыгар үлэ уопутун атастаһыы чэрчитинэн улахан тэрээһин буолан ааста.
Мэҥэ Хаҥаластан сүүрбэттэн тахса нэһилиэк бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ, улуус бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Решетникова, Ытык Сүбэ түмсүүттэн Зиновий Игнатьев, СӨ бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэстэбиитэлэ Маргарита Максимова кыттыылаах дэлэгээссийэ икки массыынанан айаҥҥа туруннулар. Суол аспаал буолан, сулбурҕаччы айан буолла. Чурапчы улууһун дьаһалтатын дьиэтигэр тиийдибит. Сахалыы таҥастаах Далбар хотуттар сиэр быһыытынан арыылаах алаадьынан кэлбит дьону айхаллыы көрүстүлэр. Киэҥ-куоҥ сып-сырдык аактабай саалаҕа кэлбит ыалдьыттары саамай көстүүлээх сиргэ маанылаан олортулар. Тэрээһини улуус ытык киһитэ алгыс тылынан олус кэрэ куолаһынан туойан, алҕаан аста. Чурапчы улууһун баһылыгын социальнай боппуруоска солбуйааччыта Мария Кронникова үөрүүлээх быһыыга-майгыга Саха сиригэр Ийэ дойдуну көмүскээччи, Чурапчы улууһугар Үйэлээх килбиэн сылларынан эҕэрдэлээтэ, ыаллыы киин улуустар доҕордуу сыһыаннарын бөҕөргөтөн, уопастыбаннай ситиһиилээх үлэ уопутун атастаһыыта, ирэ-хоро кэпсэтэн санаа үллэстиһэр тэрээһин үлэтэ таһаарыылаахтык ааһарыгар баҕатын эттэ.
Улуус 17 нэһилиэктэрин бэтэрээннэрин сэбиэттэрэ, уопсастыбаннай түмсүүлэр, улуус салалтата, мусуойдар, бибилитиэкэлэр көхтөөхтүк үлэлииллэрин, онно саамай сүрүн араҥа бэтэрээннэр, баай үөрүйэхтээх буолан тэрээһин үлэтигэр өрүү тирэх, сүбэ-ама буолалларын бэлиэтээтэ. Чурапчы улууһун бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Матрена Матвеева уопастыбаннай үлэ бары тэрээһиннэригэр ‒ нэһилиэнньэни түмүүгэ, бэтэрээннэр өрүү бастакынан көх-нэм буолан, холобур көрдөрөн, үлэлиир үөрүйэхтэринэн туһанан мусуой, бибилитиэкэ, култуура кииннэрин, оскуола, уһуйаан, салалта үлэһиттэриниин биир санааҕа киирэн, сомоҕолоһон, сүбэлэһэн-амалаһан сылдьан, тэрээһин үлэтин араас көрүҥүн саҥалыы толкуйу туһанан үлэлэһэллэрин эттэ. Чурапчы күүһэ түмсүүгэ буоларын тоһоҕолоон ыйда. Былааҥҥа пааматынньык, Кыайыы болуоссата саҥардыллыахтааҕын, Пионерия, Хомсомуол күннэрэ, Сима Сергеевкэ аналлаах тэрээһиннэр, Дьокуускай куоракка Г.Д.Протодьяконовка аналлаах пааматынньык туруоруллуохтааҕын, үтүө дьону, үлэни үйэтитии кинигэлэрэ таһаарыллалларын, мусуойдар үлэлэрэ күүһүрэ турарын кэпсээтэ.
Улуус исписэлииһэ Татьяна Бушкова: “Быйыл улууска сонун демографическай хайысхалаах “Ыал саргыта” бырагыраама үлэлиир. Пилотнай бырайыак бигэргэтиллэн чопчуланна. Онно түөрт көлүөнэ ситимнэннэ: кыра оҕолор, оскуола үөрэнээччилэрэ, ыччат, аҕам саастаахтар. Ону таһынан ыал, дьиэ кэргэн, эр-ойох икки ардыларынааҕы сыһыан. Ыал экэниэмикэтигэр сэминээрдэр, ытык саастаахтарга тэрээһиннэр. Араас сэртипикээт 67 ыалга туттарылынна. 50‒60 сыл бииргэ олорбуттарга 19 ыалга сэртипикээт ананна. Эр дьоннор сийиэстэрэ, дьахталлар пленумнара, ытык аҕаларга, дьиэ кэргэҥҥэ аналлаах араас тэрээһиннэр ыытылыннылар”.
Реабилитационнай киин салайааччыта Мария Николаевна: “Аҕам саастаах дьону кытта үлэ араас хайысхалаахтык ыытыллар: ол иһигэр: Кырасыабайдык кырдьыы, Социальнай контракт, Харчы уурунуу туһунан, Сөптөөхтүк аһааһын, Араас маастар кылаастар, Хатыҥ уутун иһии, Этнофитнес, Күһүн Дары осени – ярмарка, Телефону сөптөөхтүк туһаныы о.д.а. тиэмэлэринэн араас тэрээһиннэр ыытылыннылар”.
Одьулуун: “Кэм кэрэһитэ» рубриканы таһаарабыт. Ааспыт кэм ахтылҕана, Сылгы тупсаҕай хаарчаҕа, Саҥа Дьылга муус, хаар оҥоһуктар, Үһүс көлүөнэ үҥкүү куонкурустарын тэрийдибит”.
Мугудай: “Питерга госпитальга бара сырыттыбыт. “Азбука добра” ыытабыт. Хабаровскай куорат госпиталын кытта үлэлэһэбит. Российскай форумнарга кыттабыт. Скандинавскай хаамыыны тэрийэбит. Муҥхаҕа сылдьабыт. СВО-ҕа көмөлөһөбүт. Взноспутун 300 с. хомуйабыт».
Чакыр: “Төрүт ситим” бырайыагы нэһилиэк ыалларын барытын хабан оҥордубут. Онно ыал даннайдарын барытын киллэрдибит. Ыал тыына, Ыал өйө-санаата, Ыал экономиката. Тоҕус толору эйгэни учуоттаан туран ыалы кытта үлэ барар”.
Хайахсыт: «Оҕо сайыҥҥы былаһааккатын тэрийдибит. Онно 2023 с. – 25 о5о, 2024 с.– 50 оҕо сырытта. Күҥҥэ үстэ аһатабыт. Оҕолору туохха дьоҕурдаахтарынан, туохха баҕалаахтарынан көрөн, наставниктарынан дьарык ыыттарабыт. Нэһилиэккэ сибэкки олордоллор».
Маргарита Максимова – Саха сирин бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэстэбиитэлэ: «Сэбиэккэ 18 киһи үлэлиибит. Улуустарынан ситиһиилээх үлэлээх Сэбиэттэр уоппуттарын тарҕатарга бу тэрээһин үлэтин матырыйаалын киллэриэхпит».
Төҥүлү: «Нэһилиэккэ 16 түмсүү үлэлиир, онтон алтата ‒ аҕам саастаахтар түмсүүлэрэ. Спорт уонна культура эстафетата өрүү ыытыллар. Юбилейдаахтарбытын бэлиэтиибит. Култуура киинин кытта үлэбитин ыкса ситимниибит. Аҕам саастаахтарга көмө оҥоробут. Сахалыы астар, Сахалыы оонньуулар. СВО-ҕа көмө. Сулустаах эстэпиэтэ, Сүрэхтэн сүрэххэ, Үйэтитии, Видеосюжетынан Москва музейыгар Доллу ветераннарын даннайдарын чуолкайдаан киллэрээри бэлэмнии сылдьабыт”.
Ытык Сүбэ. Зиновий Игнатьев: «Үлэбитигэр Айыы үөрэҕэ киирбитэ олус бэрт. 60-70-тэн үөһээ саастаах эр дьон үлэҕэ кытталларын ситиһиэххэ наада”.
Мэҥэ Хаҥалас бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Решетникова: “Улууспут нэһилиэктэриттэн 34 томнаах, Кыайыы 80 сылыгар аналлаах кинигэлэри таһаараары бэлэмнии сылдьабыт. Онно поисковай үлэ күүскэ, тэрээһиннээхтик ыытылынна. Ол түмүгэр, сыыппара улаханнык хамсаата. Российскай граҥҥа кыттан, Кыайыыбыт болуоссатын уларыта, тупсара сылдьабыт. Федор Попов, Кеша Алексеев пааматынньыктара саҥардыллыахтаахтар. Сылын аайы ыытыллар «Култуура уонна спорт” эстафетатын 68-с төгүлүн ыытаары бэлэмниибит. Олунньуга эр дьон спартакиадата ыытыллаары сылдьар. Новгородова Е.И. туһунан сүҥкэн матырыйаал хомулунна. “Сүрэхтэн сүрэххэ” бырайыак – тэрээһин, “Аҕам саастаахтар фестиваллара” олус көхтөөхтүк барбыта».
Саха сирин үһүс бирисидьиэнигэр — Е.А.Борисовка анаммыт Бибилитиэкэ-архыып бэртээхэй музейыгар сырыттыбыт. Олус бэркэ оҥоһуллубут. Егор Афанасьевич музей тэриллэригэр кинигэ фондатын хаҥатыһан кинигэ фондатын бэлэхтээбитин, араас дойдулартан бэлэхтэммит сувенирдары, тус бэйэтигэр бэриллибит наҕараадаларын: сороҕор первоисточнигын, сороҕор куопуйатын биэртэлээбитин, чугас дьонун, аймахтарын тустарынан дьоһун матырыйааллары, бирисидьиэн олоҕун, үлэтин, ситиһиилэрин кэпсиир стендэлэри, оробуочай кабинетын майгыннатан оҥоһуллубут кабинеты, онно бэйэтин илиитинэн суруйбут оробуочай тэтэрээттэрин олус интэриэһиргээн көрдүбүт. Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустан үүнэн тахсыбыт бирисидьиэммит олоҕун, үлэтин кэпсиир баай матырыйааллаах архыып-бибилитиэкэни көрөн Егор Афанасьевиһынан өссө төгүл күүскэ киэн тутуннубут.
Хатылы нэһилиэгэ – Чурапчы олохтоохторун көһөрүү музейа. Манна диэн эттэххэ, аан дойдуга суох музей. Чурапчы улууһуттан 5.318 киһи 1942 сыл ыкса күһүнүгэр көһүүгэ барбыт. Музей сэбиэдиссэйин кэпсээнин, көһөрүү матырыйаалларын, көһөрүүгэ туттуллубут маллары — дьон биэрбит экспонаттарын, көһөрүүгэ сылдьыбыт дьоннор ыар дьылҕаларын кэпсиир хаартыскалаах стендэлэри киһи олус уйадыйа истэр-көрөр. Киһи өйүгэр-санаатыгар өйдөммөт кыһалҕалаах кэмнэр харахха көстөн кэлэн, өйү-сүрэҕи ыарытар буоллахтараа… Кып кырачаан оҕолорун, кып кырдьаҕас дьоннорун, хайдах таҥна сылдьыбыттарынан илдьэ баран, былаастар көҥүллээбит баара суоҕа 16 эрэ киилэ иһинэн таһаҕаһы (онно таҥас, ас сыыһа төһө бэйэлээх киириэй) ылан ыраах, киһи санаан санаата тиийбэт, ким да кинилэри күүппэт тоҥ сирдэригэр айаҥҥа, тыын өрүһүйтэрээри бараахтаабыт дьон тустарынан кэпсээни киһи кыайан тулуйан истибэт үлүгэрэ… Ол саҕанааҕы былаас туох диэн итинник тиэрэ дьаһалы ылыммыта буолаахтаата?
Семейнай многофункциональнай саҥалыы оҥоһуулаах, саҥалыы ис хоһоонноох кииҥҥэ сырыттыбыт. Дириэктэр Мария Саввина: «2024 сылга 870 обращениены быһаардыбыт. Нэһилиэнньэ араас хабааннаах ыйытыктарын, олоххо ыарырҕатар түгэннэрин быһаарыыга кыттыстыбыт. Кииммитигэр барыта 31 штаттаахпыт. 2021 сыллаахха Грант ылбыппыт. Дьиэбит 1.117 кв. м. иэннээх. Онно: Кризиснэй киин, ийэ, дьиэ кэргэн куратора, сенсорнай психологическай көмө о.д. атын кабинеттар үлэлии тураллар. Дьон олус сылдьар».
Эдэр ыччат олус сэргиир Квест Киинигэр сылдьан инникигэ туһаайыылаах, киһини толкуйдатар хабааннаах үлэлэри ‒ хартыыналары дуоһуйа көрдүбүт.
Түмүгэр, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас сайдыылаах, тыа хаһаайыстыбатынан утумнаахтык, ситиһиилээхтик дьарыктанар өрөспүүбүлүкэ киин улуустарын Бэтэрээннэрин Сэбиэттэрэ дьону түмэр, көҕүлүүр уопастыбаннай үлэлэрин туһунан дириҥник, киэҥник, ырытыһыылаахтык санаа атастаһан, үлэлэрин уопуттарын үллэстиһэн, салгыы да доҕордоһор, түмсэр сыһыаҥҥа киирэргэ дуогабардаһан тарҕастыбыт. Аныгыс сырыыга чурапчылар Мэҥэҕэ кэлэллэригэр ыҥырдыбыт.
Зинаида Игнатьева,
Хаптаҕай.
