Тускар туһан
Харчы ‒ үгүс киһини долгутар тыын боппуруос. Киһи эрэ барыта үп-харчы эйгэтигэр билиилээх-көрүүлээх, дьоҕурдаах буолбат. Онуоха харчыга сыһыаннаах үөрэхтэр ыытыллар буоллулар. Сахалыы тылынан ыытыллар «Харчы тула» марафон ааптара Сардаана Заровняева ‒ идэтинэн физика учуутала, үп үөрэхтээҕэ.
Сардаана Алексеевна 2020 сылтан саҕалаан социальнай ситимҥэ үбүлээһиҥҥэ онлайн марафон толкуйдаан баҕалаах дьону харчыны сөпкө туттарга үөрэтэр. Олоххо туһалаах үп-харчы үнүстүрүмүөннэрин, ньымалары көрдөрөр, сүбэ-ама биэрэр. Манна харчыны сөпкө туттарга, дьиэ кэргэн бүддьүөтүн ааҕарга-суоттуурга, былаанныырга, харчыны мунньарга, уурунарга, кирэдьиити, ипэтиэкэни түргэнник сабарга о.д.а. араас тиэмэлэри таарыйар, кэпсиир, практическай сорудахтарынан чиҥэтэр.
Сардаанаҕа биһиги ааҕааччыларбытыгар анаан үөрэтэр кууруһуттан тэттик сүбэлэри биэрэригэр көрдөстүм. Онуоха кини маннык ньымалары туһаныахха сөбүн кэпсээтэ.
Чугас дьоммутугар бэлэххэ анаан хайдах харчы мунньабытый?
Бу ороскуот сыл аайы баар буолар. Ким эрэ сыаналаах төлөпүөн, ким эрэ харчынан бэлэҕи баҕарар. Маныаха анаан Сбербанк сыһыарыытыгар уурунуу (автонакопление) туруоруохха сөп. Холобур, сыалбыт ‒ бэлэх атыылаһыыта. Бастакы ыйга сыал туруорунан чопчу суума анаан уурунаҕын. Манна бастакытынан, күнү-дьылы бэйэҕит аныыгыт, холобур, мин нэдиэлэ аайы баскыһыанньаҕа тустаах сууманы ылар гына холбообутум. Иккиһинэн, үп-харчы киириитин чахчытынан каартаҕа харчы киирэриттэн ылыллыбыт бырыһыаҥҥын көһөрүү, холобур, хамнаһыҥ 40000 солкуобайыттан 5 бырыһыана, ол эбэтэр 2000 солк. сыалгын толорууга баран иһэр. Иккиһинэн ороскуот чахчытынан: күннээҕи ороскуот сууматынан ылыллыбыт бырыһыаны көһөрүү. Бу былааннаммыт ороскуоту таһынан барар, кыайан ууруммат дьоҥҥо табыгастаах көрүҥ. Каартаҕар хаалбыт ордубут харчыгын сыалгар ыытыаххын сөп, төһөтүн бэйэҥ быһаараҕын, сууматын төгүрүтэн баран 10, 50, 100 солкуобай оҥоруоххун сөп.
Финансовай сыаллары ситиһэ үөрэнэргэ ханнык албастары туһанабыт?
Бастакытынан, кыраттан саҕалыыр быдан ордук. Бастаан биир кыра сыал туруорунабыт. Бу сыалбытын түргэнник ситиһэрбитигэр, түмүкпүтүн көрө охсорбутугар көмөлөһүөҕэ. Сыалбытын ситтэхпитинэ, бэйэбитигэр кыра бэлэх да оҥоруохпутун сөп. Оччоҕо киһи санаата көтөҕүллэн, атын саҥа сыалы туруорунар. Сыалбыт сыыйа улаатан иһэрэ үчүгэй.
Иккиһинэн, хайаатар да сыалбытыгар анаан мунньар харчыбыт суумата чуолкай буолуохтаах. Холобур, көннөрү төлөпүөн ылынарбар харчы мунньабын диэтэххэ, сыал ситиһиитэ бытаарар. Олох да туолумуон да сөп. Төлөпүөн араастаах: айфон, смартфон эбэтэр кунуопка боростуой. Сыаната эмиэ араас. Чуолкай төһө суумаҕа ыларым биллибэт буоллаҕына, мунньа сылдьар харчыбытын кыралаан атыҥҥа да туттан кэбиһиэхпитин сөп. Оччоҕо сыал ситиитэ бытаарар.
Үсүһүнэн, сыалбытын ситиһэр болдьохпут наһаа ыгым буолуо суохтаах. Хас да ый устата ситиһиллэрэ ордук. Холобур, биир ый иһигэр туолбат сыалы былааннаан баран, киһи онтун сатаан толорбокко санаата түһэн, аккаастаныан сөп. Онтон сылтаан салгыы атын сыаллары туруоруммат буолан хаалыан сөп.
Харчы уурунарга, мунньунарга ханнык ньымалар баалларый?
- 1. Классическай. Дохуоттан кыччаабыта 10 бырыһыаны ый аайы уурунан иһэбит.
- “Үс кэмбиэр быраабылата” хамнаһы, дохуоту маннык тыырабыт: 100 бырыһыантан 50-нин ‒ булгуччулаах ороскуоттарга, 30-тун ‒ күннээҕи ороскуоттарга, 20-тин мунньунууга.
- “1000 солкуобай быраабылата” биир күҥҥэ 1000 тыһ.солк. наадабытыгар туттабыт, онтон элбэҕи бараабаппыт. Ордубут харчыбыт барыта уурунууга барар.
- “Байыы 52 нэдиэлэтэ» маҥнай счет арыйабыт уонна онно нэдиэлэ аайы харчы уган иһэбит. Бастакы нэдиэлэҕэ 50, иккис нэдиэлэҕэ 100, үһүс нэдиэлэҕэ 150 солкуобай. Сыл түмүгэр счеккутугар 68900 тыһ.солк. мунньуллар. Нэдиэлэ аайы счекка угар харчыгытын улаатыннардаххытына, сыл түмүгүнэн харчыгыт өссө элбэх буолуоҕа.
- «Төгүрүтүү» күн аайы каартаҕар баар харчыгын төгүрүтэн, ордугун атын счекка уган иһэҕит. Холобур, каартаҕар 30800 тыһ. баар, ол аата 800 солк. счекка ыытаҕыт. Эбэтэр каартаҕытыгар 15354 тыһ. солк. баар, 354 солк. счекка ыытаҕыт. Бу курдук күн аайы харчыгытын элбэтэн иһиэххитин сөп.
«Кыра эрдэхпитинэ харчыны сөпкө туттарга үөрэппэтэхтэр, билигин кэлэн саҥа үөрэнэ сылдьабын”, ‒ диир улахан киһи үгүс. Хас биирдии дьиэ кэргэн бэйэтэ тус-туспа холобурдаах, ньымалардаах. Харчыны харыстаан туттуу, мунньунуу, сыалы-соругу ситиһэргэ бигэ тирэх, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэли биэрэр. Сардаана Алексеевнаҕа, үгүс саха ыала бөҕө тирэхтээх буоларыгар туһалаах сүбэлэрин иһин махтанабын.
Елизавета Неустроева
