Майа сэлиэнньэтигэр “Дьол түһүлгэтэ” уопсастыбаннай кииҥҥэ Хомсомуол төрүттэммитэ 106 сылын улууспут бэтэрээннэрэ “Аалай уоттаах сулуһум” диэн ааттаан үөрүүлээхтик бэлиэтээтилэр.
Стахановец аатын ылбыт, тимир суол ыллыктарын уурсубут, кырыс сири оҥорон бурдук үүннэрбит, хороҕор муостааҕы хото иитэн үрүҥ илгэни үрүлүппүт, сыһыы аайы сыспай сиэллээҕи дэлэппит, ыарахан үлэттэн чаҕыйбат ыстааллыы хатарыллыбыт оччотооҕу комсомолецтар – билигин даҕаны олох үөһүгэр кинилэр сылдьаллар.
Хомсомуол төрүттэммит дьоһун суолталаах күнүнэн саха биир чаҕылхай патриота Кеша Алексеевы ахтан-санаан, сүгүрүйэн ааһаары биир дойдулаахтара Хаптаҕайтан кыттыыны ыллылар. Кинилэр барыта ахсыа буолан кэлбиттэр. Ол иһигэр: ЫБСЛКС 14-с сийиэһин дэлэгээтэ, Ленин аатынан сопхуос Гаврил Самсонов аатынан отделениетын чулуу ыанньыксытынан үлэлээбит Раиса Ильинична Лукина, нэһилиэк баһылыгынан түөрт төгүл талыллан үлэлээбит Екатерина Гаврильева, улуус Ытык сүбэтин чилиэнэ Николай Попов, Зинаида Игнатьева, о.д.а.
Раиса Лукина Хомсомуол күнүнэн үөлээннээхтэрин истиҥник эҕэрдэлээн туран, сопхуоска таһаарыылаахтык үлэлээбит сылларын аҕынна.
Раиса 1972 с. Павловскай орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрээт, Галина Семеновна Васильева, Ирина Николаевна Костромыкина, Лоомтукаттан Матрена Кымовна Терентьева “Оскуола – үлэ – үрдүк үөрэх” диэн дэбииһинэн салайтаран төрөөбүт сопхуостарыгар хаалыылаах испит Г.Самсонов аатынан отделениеҕа ыанньыксытынан үлэлии киирэллэр. Ленин аатынан сопхуос дириэктэрэ Михаил Павлович Захаров мэктиэтинэн управляющайынан ананан кэлбит Иван Иванович Устинов сатабыллаахтык салайан, баартыйа 5 сыллаах былаанын түмүгүнэн отделение бастыҥнарга тахсарын ситиһэллэр. Ийэм Анна Ионовна Лукина настаабынньыгынан, Евдокия Петровна Семенова пиэрмэ ыстаарсайынан, Петр Никанорович Соловьев, Роман Николаевич Ларионов бостууктарынан уонна Николай Семенович Назаров биригэдьииринэн, Иван Ефимов бэтэринээринэн биир дьиэ кэргэн курдук үлэлээбиппит. Оччолорго барыта илии үлэтэ этэ. Күҥҥэ үстэ илиибитинэн ыырбыт, сайыннары көөнньөрбө оҥорорбут. Пиэрмэбит 1973 с. ыччат-комсомолькай пиэрмэлэр икки ардыларыгар биирдии ынахтан 2852 кг үүтү ыаммыт өрөспүүбүлүкэҕэ бастааммыт, ЫБСЛКС обкомун көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамятынан наҕараадаламмыта, уордьаннаах ыанньыксыттар үүнэн тахсыбыттара. Раиса Ильинична ахтыытыгар салайааччыларыгар махтанна. Райкомол ыҥырыытынан үһүс сылын хаалан үлэлээбит, онтон салгыы оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин салаатыгар үөрэнэн иитээччинэн, о.д.а. үлэлэргэ үлэлээбит. Оҕолордоох, сиэннэрдээх.
”Сэрии сылларын оҕолоро” улуустааҕы түмсүү салайааччыта Анатолий Чичахов эҕэрдэлээтэ уонна хомуньуус баартыйа салааларын салайааччыларга наҕараадалары, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттарда.
СӨ үөрэҕириитин туйгуна, М.И. Егоров аатынан бириэмийэ лауреата, уран иис маастара Валентина Соломонова Кеша Алексеев уолун уонна сиэнин кытта биир остуолга чэйдээбит киһи буолар. Кини иһирэх ахтыы оҥордо:
-Хаптаҕайдар наһаа дьоллоохпут. Бүгүн биһиги биир дойдулаахпытын, гражданскай сэрии дьоруойа, чаҕылхай комсомолеһы Кеша Алексеевы чиэстээҥҥит пааматынньыгын сөргүтэргэ эттигит. Кеша Алексеев Хаптаҕай нэһилиэгэр Огдороон учаастагар төрөөбүтэ. Дьоруой уола Леонард Иннокентьевич Алексеев ийэтиниин Белоруссия ырыаһыта Раиса Филологовналыын Москваттан Хаптаҕайга иккитэ кэлэ сылдьыбыттара. Кини Аан дойдутааҕы Тырааныспар хампаанньатыгар үлэлээбитэ. Кыыстарын кытта билсэ турабыт, Екатерина Леонардовналыын бырааһынньыктарга эҕэрдэлэһэбит. Кинилэр оҕолордоохтор. Хаптаҕай оскуолатыгар 1970 сыллаахха оптуобус бэлэхтээбитэ. 2010 с. олохтон барыар диэри билсэ олорбута. Мин 1999 с. Москваҕа кинилэргэ бара сылдьан салгыы билсэ туруоҕуҥ диэн хаартыскаҕа түһэрэн аҕалан истиэндэ оҥорбутум. Кыыһым Анастасия Москваҕа үөрэнэ сылдьан кинилэри чугастык билсибитэ, наһаа сөбүлээбитэ. 2000 с. оскуолабыт 100 сылын туоларыгар педагогическай үлэ бэтэрээнэ Владимир Ефимович Орловтуун эмиэ бара сылдьыбыппыт. Дьоруойбут сыдьааннарын кытта сибээспитин тута сылдьабыт.
Майа сэлиэнньэтин баһылыга Алексей Неустроев бэтэрээннэри эҕэрдэлээтэ итиэннэ туох баар ыытыллар үлэлэргэ күүс-көмө буолалларыгар махтанна. Кини кылгастык кэлиҥҥи сылларга уопсастыбанньыктар күүстэринэн, субуотунньук бэрээдэгинэн ыытыллыбыт үлэлэри сырдатта. Үлэ харчыттан кэлэн харгыстанар эбит буоллаҕына, улахан тиэхиньикэлээх дьон этии киллэрэннэр, субуотунньугунан кэлиҥҥи икки сылга 21 суол оҥоһуллубут, Кыайыы монумена, “Таптал көлүччэтэ”, Промкомбинат таһыгар искибиэр оҥоһулла тураллар диэн сырдатта. Кини дойдубут туһугар өссө күүскэ үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ диэн туран бэлиэ сааһынан уонна Хомсомуол төрөөбүт күнүнэн Раиса Лукинаҕа улуус баһылыгын Эҕэрдэ суругун уонна Майа сэлиэнньэтин дьаһалтатын аатыттан сыаналаах бэлэҕи туттарда. Анал дьайыы бэтэрээннэригэр көмөтүн иһин түөскэ кэтиллэр бэлиэни Заредина Сосинаҕа уонна «Түмэн» 30 сыллаах үбүлүөйүнэн үтүө суобастаах уопсастыбаннай үлэтин иһин өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар лигаларын аатыттан бэлиэни Людмила Неустроеваҕа үөрүүлээхтик туттарда. Маны сэргэ Раиса Ильиничнаҕа Хаптаҕай нэһилиэгин дьаһалтатын Эҕэрдэ суругун бэтэрээн сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, компартия сэкирэтээрэ Анастасия Кривошапкина туттарда.
Ырыаһыттар Сардаана Осипова, Прокопий Федоров, Линда Захарова, «Кыталык» норуодунай ансаамбыл иһинэн үлэлиир аҕам саастаахтар бальнай үҥкүүлэрин бөлөҕө, Марфа Алексеева салайааччылаах хоһоонньуттар бөлөхтөрө, “Алгыс” бэтэрээннэр түмсүүлэрэ, “Көөчөөн көрө” мини тыйаатыр артыыстара, И.М. Сосин аатынан киин бибилэтиэкэ, Ходоро хомсомуоллара, о.д.а кыттыылаах кэнсиэр буолла.
Хомсомол устуоруйатыттан И.М.Сосин аатынан кииннэммит бибилэтиэкэ исписэлиистэрэ викторина ыыттылар. Манна кыайыылааҕынан Мария Скрябина тахсан дипломунан наҕараадаланна. Сэбиэскэй кэм күүрээннээх ыччаттара байаан тыыннаах доҕуһуолунан ыллаатылар, үҥкүүлээтилэр.
Хомсомуол күнүн иккис чааһыгар Комсомольскай болуоссакка таҕыстыбыт.
Норуот дьылҕата быһаарыллар дирбиэннээх күннэригэр олохторун да толук биэрэллэрин кэрэйбэккэ саргылаах саҥа олох салалларын туһугар туруулаһан охсуспут дьон сүрэххэ мэлдьи тыыннаахтар. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыгар гражданскай сэрии күөрэппит биир хорсун хотойунан Кеша Алексеев буолар.
Комсомольскай болуоссат киинигэр турар эрэгийиэннээҕи суолталаах Саха сирин биир бастакы комсомолеһа, ураты аналлаах чаас (ЧОН) национальнай ротатын хамандыыра, гражданскай сэрии дьоруойа Иннокентий Егорович Алексеев пааматынньык-бүүһэ 1957 с. тутуллубут. Култуура бу эбийиэгин скульптор А.И.Филиппов тимиртэн-бетонтан оҥорбут.
В.П.Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын эдэр армеецтарын Саргылана Дмитриева салайааччылаах 7 “б” кылааһын оҕолоро Хомсомуол күнүнэн Кеша Алексеев туһунан истэ-билэ кэлэн кыттыыны ыллылар. Кинилэр “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһук салайааччытын Мария Лукинаны кытта ыкса сибээстээхтик үлэлэһэллэр. Оҕолор анал байыаннай дьайыыга ыытыллар саһыарар сиэккэ баайыытыгар утумнаахтык көмөлөһөллөр.
1985 с. райкомол бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбит, улуустааҕы бэтэрээн сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Решетникова:
-Хомсомуол төрүттэммит күнэ биһиги дойдубут устуоруйатыгар биир улахан суолталаах күн. Сэбиэскэй кэмҥэ ыччаты түмпүт саамай улахан уопсастыбаннай тэрилтэ буолар. 14-28 саастаах ыччат барыта хомсомуол кэккэтигэр киирэн, Ленин, социализм сырдык идиэйэлэригэр иитиллэн, устаабынан олоҕун салайтаран кэлбитэ. Ыччат илиитинэн төһөлөөх элбэх үлэ оҥоһуллубутай? Онно инники күөҥҥэ комсомолецтар сылдьыбыттара. Ол дьон бүгүн манна бэтэрээн буолан кэлэн олоробут. Үлэ бастыҥнарын Хомсомуол өрө тутара. Кинилэргэ тэҥнэһээри ыччат иннин диэки күүскэ дьулуһара. Билиҥҥи бэтэрээннэр Хомсомуол кэккэтигэр иитиллэн тахсыбыт көмүс көлүөнэ дьон буолаҕыт. Бу көлүөнэ дьон өссө да үгүс үтүөнү оҥорор кыахтаахпыт.
Майаҕа бэтэрээн сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Елена Захарова саҥардыллыбыт Комсомольскай болуоссакка турар Кеша Алексеев эргэрбит пааматынньыгын саҥардарга диэн бэрт этиини киллэрдэ. Манна сыаллаах-соруктаах муһуннубут. Бу пааматынньык турбута ыраатта. Күн-дьыл көөрөтөн, туруга мөлтөөтө. Онон, биһиги устуоруйаны сыаналыыр дьон буоларбыт быһыытынан, бүгүн Хомсомуол төрүттэммит күнүгэр 100-тэн тахса киһи мустаммыт бу пааматынньыгы саҥардыаҕыҥ диэн бачыым көтөхтүбүт. Бүгүҥҥү бэлиэ күҥҥэ саха норуотун биир номох буолбут дьоруойун Кеша Алексеев пааматынньыгын Кыайыы 80 сылынан сайын ыһыахха диэри сөргүтэргэ улууспут аҕа саастаах дьонун аатыттан үлэлии сылдьар дьоҥҥо, ыччакка уонна оҕолорго ыҥырыы таһаарабыт. Бары бииргэ түмсүөҕүҥ, норуоппут устуоруйатын үөрэтиэҕиҥ, сыаналыаҕыҥ уонна бүгүн бу дьоруойбут сырдык аатын ааттаан туран, киниэхэ сүгүрүйэн ааһыаҕыҥ, — диэтэ.
Баһылык Алексей Неустроев болуоссакка турар пааматынньыктары Кыайыы 80 сылынан ыһыаҕы көрсө барыбыт күүспүтүнэн саҥардан биэриэхпит диэтэ.
Улуустааҕы Ыччат бэлиитикэтин управлениетын салайааччы Октябрина Кулешова бу үтүө дьыалаҕа ыччаттар баарбыт, күүс-көмө буолуохпут диэтэ. Ыччаттар ааттарыттан “Мэҥэ кэскилэ” улуустааҕы оҕо уопсастыбаннай түмсүүтүн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Айсен Осипов “Бэтэрээннэр биһиэхэ холобур буолаҕыт, эһиги ыҥырар үтүө дьыалаҕытыгар кыттыһарга бэлэммит”, — диэн эттэ. Валентина Соломонова “Майа бэтэрээннэрэ көтөхпүт бачыымнарын бары өйөөбүккүтүгэр наһаа үөрдүбүт. Алексей Иннокентьевич ыытар үлэлэрин билэ-көрө сылдьабыт, олус астынабыт, пааматынньык этиллибит болдьоҕор саҥалыы оҥоһулларыгар эрэнэбит”, — диэтэ.
Кыраайы үөрэтээччи Зинаида Игнатьева гражданскай сэрии дьоруойа Кеша Алексеев пааматынньыгын сөргүтэргэ Майа бэтэрээннэрин ыҥырыыларын өйүүргэ ыҥырда. Кини: «Кеша Алексеев наһаа чаҕылхай, сытыы-хотуу, мындыр өйдөөх, анал байыаннай үөрэҕэ суох эрээри сэбиэскэй былааһы көмүскээн үрүҥнэри утары саа-саадах тутан ЧОН 2-с этэрээтин баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьыбыт хамандыыр буолар. Тулагы Киллэмҥэ, куорат кытыыларыгар, Аммаҕа Саһыл Сыһыыга тиийэ элбэх кыргыһыыларга кыттыспыт. Биһиги Саха сирин олохтоохторо наһаа киэн туттар чаҕылхай комсомолецпыт. Кеша Алексеев үрүҥнэри утары кыргыһыыга атаакалаан, бастакынан өрө сүүрдэн атынан киирэн истэҕинэ атын түҥнэри ытан түһэрбиттэр. Онуоха кини тура эккирээт, бэйэтинэн инникилээн, дьонун атаакаҕа киллэрбит. Ол хорсун быһыытын иһин кинини командование бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадалаабыт. Хаптаҕай орто оскуолата Кеша Алексеев аатын сүгэр. Кини өрүү биһиги кэккэбитигэр баар курдук. Сыллата оскуолаҕа Алексеевскай ааҕыылар ыытыллаллар. Кини паартатыгар саамай бастыҥ үөрэхтээх уонна үчүгэй бэрээдэктээх үөрэнээччилэр олороллор. Кеша Алексеев Алдаҥҥа үлэлии сылдьыбыт буолан алданнар эмиэ сүрдээҕин кэриэстииллэр. Онно киниэхэ пааматынньык, кини аатынан тэрилтэлэр, уулуссалар бааллар. Онон биир дойдулаахпыт пааматынньыгын саҥардар үлэни ылсаргытыгар махтанабыт,” — диэтэ.
Бэтэрээннэр Кеша Алексеев пааматынньыгын саҥардары сүүс бырыһыан өйөөтүлэр, өйдөбүнньүккэ сибэкки дьөрбөтүн уурдулар.
Марелла Баишева.