Майатааҕы “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһугу төрүттээбит уонна күн бүгүнүгэр диэри салайан илдьэ кэлбит киһинэн СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Бочуоттаах кырдьаҕаһа, Софья Сидорова аатынан Бочуоттаах бэлиэлээх, “Гражданскай килбиэн”, “СӨ гражданскай көҕүлээһинин туйгуна” бэлиэлэрдээх, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Майа сэлиэнньэтин Бочуоттаах олохтооҕо, “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһук бэрэссэдээтэлэ Мария Дмитриевна Лукина буолар. Бу сыллар усталарыгар “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһук 40-тан тахса түмсүүнү түмэн киэҥ хабааннаах үлэни ыытан кэллэ. Майаҕа Д.Ф.Ходулов аатынан култуура киинигэр олунньу 21 күнүгэр “Түмэн” уопсастыбаннай холбоһук 30 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтээтилэр.
Манна Дьокуускайтан Ил Түмэн дьокутааттара Тихон Скрябин, Олег Марков, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Георгий Артемьев, Светлана Степанова салайааччылаах “Сайсары” норуодунай ырыа ансаамбыла, “Серебряный волонтер” хамсааһын “Молоды душой” эрэгийиэннээҕи киин салайааччыта Валентина Васильева, мэдиссиинэ коллеһын уһуйааччыта Анна Филиппова, өр сыл Майаҕа дьахтар сэбиэтин салайбыт Ирина Захарова, айылҕаттан айдарыылаах Елена Кондакова-Одун Өлүөнэ, улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Андросов, улуус дьокутаата Иван Пивоваров, улуус настаабынньыктарын сэбиэтин салайааччы Мария Пономарева, улуус бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Маргарита Максимова, улуус дьахталларын сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Екатерина Ефремова, улуустааҕы социальнай бэлиитикэҕэ управление салайааччытын солбуйааччы Ньургуяна Охлопкова, улуустааҕы Ытык Сүбэ бэрэссэдээтэлэ Зиновий Игнатьев, о.д.а. илии тутуурдаах кэлэн истиҥ эҕэрдэлэрин тиэртилэр. Түмэн 30 сылынан тахсар кинигэҕэ анаан Тихон Скрябин 50000 солкуобайдаах, Майа сэлиэнньэтин баһылыга Алексей Неустроев 285000 солкуобайдаах туоһу суруктары Мария Лукинаҕа туттардылар.
Майатааҕы сбербаан кэлэктиибэ иис сыаҕын салайааччытыгар Федора Наумоваҕа бэлэҕин харчынан туттарда, маны сэргэ «Мозаика» маҕаһыын, о.д.а. сэмэй бэлэхтэрин биэрдилэр. Бу күн өр сылларга уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбыттар үлэлэрэ сыаналанан үрдүкү салалталартан наҕараадалары туттулар.
Үөрүүлээх күнү СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Сардаана Осипова, “Муус устар” ыччат бэстибээлин кыайыылаахтара Линда Захарова, Мария Иванова хомуһунан, ааптар Алексей Слепцов, о.д.а. ырыаларынан-тойуктарынан киэргэттилэр. Үбүлүөйдээх тэрээһини Анна Павлова, Степан Копырин иилээн-саҕалаан ыыттылар, бириистээх оонньуулары оонньоттулар. Ыҥырыылаах ыалдьыттар үбүлүөйдээх тэрээһин үрдүк таһымнаахтык ыытылынна диэн бэлиэтээн, астынан, махтанан тарҕастылар.
Түгэнинэн туһанан, Мария Дмитриевнаттан уопсастыбаннай үлэтин сырдатарыгар көрдөстүм:
— Мария Дмитриевна, “Түмэн” түмсүүнү туох сыалтан тэрийбиккиний, баһаалыста, ол туһунан кэпсиэҥ дуо?
— Миигин оччолорго улууска баһылыгынан үлэлии олорор Василий Васильевич Скрябин уонна култуура управлениетын начаалынньыгынан үлэлии олорбут Тамара Иннокентьевна Спиридонова оройуоннааҕы култуура дьиэтигэр дириэктэринэн ыҥырбыттара. Онно Василий Васильевич мин иннибэр икки соругу туруорбута. Бастакытынан, РДК-ны ис-тас көрүҥүн тупсарарга, өрө тардарга, иккиһинэн, дьону-сэргэни түмэргэ үлэ саҥа көрүҥүн толкуйдаа диэбитэ. 1993 сыллаахха сайын РДК-ны сабан туран улахан сахалыы тыыннаах эстетическэй өрөмүөнү ыытан, тас өттүгэр штакетниктары оҥорторон мас олордуутун саҕалаабыппыт. Күһүнүгэр саалаҕа саҥа сымнаҕас кириэһилэри уонна курустаал лүүстэрэлэри, муостабытыгар от күөҕэ ковролин тэлгээммит тыйаатырбыт сезонун арыйбыппыт. Мантан дьон-сэргэ санаата кэлэн тыйаатырга үөрэ-көтө кэлэр буолбуттара. 90-с сылларга дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу буолан дьон-сэргэ санаата түһэн сылдьар кэмигэр дьону уопсастыбаҕа көҕүлүүр сыалтан “Алгыс” бэтэрээннэр түмсүүлэрин тэрийбиппит. “Алгыска” бэрэссэдээтэлинэн Мария Сивцеваны талбыппыт. Кини бэйэтин тула култуура үлэһиттэрин, учууталлары, медиктэри түмэн араас таһымнаах тэрээһиннэри тэрийэн, оскуолаларга кылаас чаастарын ыытан, дьону-сэргэни хамсаппыта. Уопсастыбаннай үлэбит онтон саҕаланан, туһааннаах интэриэстэринэн көрөн түмсүүлэр тэриллэн барбыттара. Саҕалааһыммытыгар сахалар буоларбыт быһыытынан сахалыы таҥастаах буолуохтаахпыт диэн этии киллэрбиппитин бастакынан Евдокия, Михаил Марсановтар дьиэ кэргэн өйөөн, оҕолуун-уруулуун сахалыы таҥнан үтүө холобур көрдөрбүттэрэ. Ол түмүгэр билигин ыһыахха киһи барыта сахалыы таҥнар үтүө үгэһэ олохтонно. «Алгыс” кулууп алаадьылаан, хомустаан, оһуохайдаан, өбүгэ сиэрин-туомун тарҕатан атын түмсүүлэр тэриллэллэригэр олук уурбута.
-Кырдьык, Майаҕа элбэх түмсүүлэр араас хайысханан үгүс өрүттээх үлэни ыыталларын көрө-билэ сылдьабыт. Ол туһунан сырдат эрэ.
-Майабытыгар бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн сөбүлүүр дьарыктарынан көрөн 45-кэ тиийэ түмсүүлэр тэриллэн сомоҕолоспуттара. Ким туох дьоҕурдааҕынан көрөн, салайааччыларын анаан сүбэ-ама, күүс-көмө буолар киининэн “Түмэн” сүбэтин талбыппыт. Мантан ситимнээн уопсастыба бары араҥатын хабан иис, фольклор, үҥкүү, кэллиэксийэньиэрдэр, “Аҕа сүбэтэ”, “Бары бииргэ”, “Сырдык Айыы сыдьаайа”, “Көмүс кэм”, “Райпо бэтэрээннэрэ”, “Майа кийииттэрэ”, “Сэрии сылын оҕолоро”, “Эркээйи” волонтера” о.д.а. түмсүүлэр тэриллэн күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьаллар. Сорохтор кэҥээн, улаатан туспа бараллар, онтон сорохтор саҥа тэриллэллэр. Кинилэр бары “Түмэн” холбоһук иһинэн биир санаанан айаллар-туталлар.
-Түмсүүлэр тус ситиһиилэриттэн сырдат эрэ.
-Түмсүүлэр улуустааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи, эрэгийиэннээҕи, норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэргэ, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар. Москва, Санкт-Петербург, Сочи, Казань куораттарга, Турция, Болгария, Польша, Финляндия сирдэригэр тиийэн саха култууратын көрдөрөн, Мэҥэ Хаҥалас, Майа ааттарын дорҕоонноохтук ааттатан кэлбиттэрэ. Итинтэн сиэттэрэн Майабыт сэлиэнньэтигэр “Олоҥхо дойдута угуйар” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээли тэрийэммит Кытайтан, Бразилияттан, Бурятияттан, Соҕуруу Кореяттан, Новай Зеландияттан, Узбекистантан, Казахстантан, Афганистантан бэрэстэбиитэллэр кэлэн кыттыбыттара. Пандемия кэмигэр бэстибээлгэ онлайн нөҥүө Кытайтан, Канадаттан, Польшатттан уонна өрөспүүбүлүкэбит улуустарыттан кыттыыны ылбыттара. Бу тэрээһин чэрчитинэн Майатааҕы Ф.Г. Охлопков аатынан орто оскуола учуутала Наталья Пахомовалыын иккис сылбытын Кытай, Канада, Калифорния, Турция, Таиланд, Ирландия, Синегал, Сербия дойдуларын омуктарыгар уонна онно олорор биир дойдулаахтарбытыгар саха тылын уруогун ыыттыбыт. Манна саха тылын грамматикатын, литературатын, саха классик суруйааччыларын айымньыларын, фольклору билиһиннэрдибит. Манна биһиэхэ оччотооҕу улууспут, Майабыт салалталара күүс-көмө буолбуттара. өрөспүүбүлүкэбит иһигэр Өлүөнэ очуостарыгар, Уус Алдан Суоттутугар, Суорун Омоллооннуун, Реас Кулаковскайдыын көрсүһүүгэ, Таатта Чөркөөҕүн мусуойугар, Үс Хатыҥ, Ньурба ыһыахтарыгар, о.д.а. ытык-мааны сирдэргэ сылдьан дуоһуйа сынньанан, уопут атастаһан кэлбиттэрэ.
Федора Наумова салайааччылаах “Ай-Талаан” иис бөлөҕө 17 төгүл норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга кыттыбыттара. Олортон сороҕун аҕыннахха, Сочи куоракка “Музыкальный Олимп” бэстибээлгэ Гран-При, “Признание таланта” анал аат ыланнар 4 куубактаах кэлбиттэрэ. Санкт-Петербург куоракка “Звезды на Неве” бэстибээлгэ 1-кы истиэпэннээх лауреат, о.д.а. үгүс ситиһиилэрдээхтэр.
Евдокия Семенова салайааччылаах “Түһүлгэ” фольклор бөлөҕө 2014 сылтан норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэргэ ситиһиилээхтик кыттан Турцияҕа Марморис, Анталия куораттарга “Северная радуга”, “Зов земли Олонхо”, “Бриллиантовые нотки”, “Друзья в Москве” 1-кы истиэпэннээх лауреат буолбуттара. “Айыллыат” олоҥхо түмсүүтэ 2018 сылтан “Уруйдаах олоҥхону Томторго туойабыт”, “Уол Табаҕа Олоҥхо ыһыаҕар”, “Зов земли Олонхо” бэстибээллэргэ кыттан Гран-При хаһаайынынан буолбуттара. Евдокия Петровна “По зову предков”, “Северный колорит” норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэргэ Гран-При ылбыта. Маны да таһынан элбэх ситиһиилэрдээх түмсүүлэр бааллар.
— Дьэ, түмсүүлэр сөҕүмэр ситиһиилэрдээхтэр эбит. Түмэннэр өрөспүүбүлүкэтээҕи «Якутия с тобой» хамсааһын, Ирина Саввина салайааччылаах “Илии сылааһа” иис сыаҕа ыытар үлэлэригэр ыкса сибээстээхтик үлэлээҥҥит анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастарга көмөҕүт сүҥкэн. Бу туһунан сырдат эрэ.
-Анал байыаннай дьайыыга 5 хайысханан үлэлии сылдьабыт: “Иис сыаҕа” (сал. Федора Наумова), “Харысхал сиэккэ” (сал. Евдокия Семенова),”Чүмэчи” (сал. Людмила Пивоварова), “Собо миинэ” (сал. Антонина Петрова), “Харысхал” (сал.Татьяна Попова) уонна “Суорҕан” аахсыйа ыытан “Якутия с тобой” өрөспүүбүлүкэтээҕи ыстаапка киллэрэн туттардыбыт.
Иистэнньэҥнэр анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар дьиэлэриттэн массыына аҕалан иистэнэ олорбуттара. Онтон Тааттаҕа Дьохсоҕон нэһилиэгэр өрөспүүбүлүкэтээҕи анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмөлөһөр сыаллаах иистэнэр сыахтар икки ардыларыгар ыытыллыбыт “Үлэ, Иис ыһыаҕа” куонкуруска 1-кы миэстэ буолан 2 иистэнэр, 1 оверлок массыыналарынан наҕараадаламмытара. Үлэбит таһымын көрөн улууспут баһылыга Дмитрий Тихонов полупрофессиональнай иистэнэр массыыналарынан хааччыйан күн бүгүн үлэлии олоробут. 2023 сыл түмүгүнэн Майа сэлиэнньэтигэр “Бастыҥ уопсастыбаннай түмсүү”, “Сыл бастыҥ бырайыага”, улууска “Сыл бастыҥ волонтера”, “Сыл бастыҥ бырайыага” анал ааттар кыайыылааҕа буоллубут.
-Мария Дмитриевна, эн бу 30 сыл хамнас төлөммөт үлэтигэр эҥкилэ суох үлэлээн, эдэр саастарыгар үлэҕэ-хамнаска, дьиэҕэ-уокка үтүрүйтэрэн бэйэлэрэ баҕарар дьарыктарын туора ууран сылдьыбыт дьону бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт кэмнэригэр уопсастыбаҕа тардаҥҥын сөбүлүүр идэлэринэн дьарыктанан үгүс ситиһиилэннилэр, наҕараадалары ыллылар, араас омук дойдуларыгар тиийэ сылдьан элбэҕи биллилэр-көрдүлэр. Манан кинилэр эйиэхэ махталлара муҥура суох буолуохтаах дии саныыбын. Түмүккэр тугу этиэҥ этэй?
-Уопсастыбаннас диэн норуот түмсүүтэ. Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ! ППМИ бырагыраамаларын олоххо киллэриигэ уопсастыбаннаһы түмэн кыайыылааҕынан тахсан Майабыт сайдыытыгар кылааппытын киллэрэ сылдьарбытынан киэн туттабыт. Комсомол болуоссатыгар, “Таптал көлүччэтигэр”, Социалистическай Үлэ Дьоруойа А.Е.Степанов искибиэригэр, Кыайыы монуменыгар сибэкки олордон, Майинскай уонна Дьоруой Попов аатынан уулуссалар көҕөрдүүлэригэр, араас аахсыйаларга, субуотунньуктарга мэлдьи кыттабыт. Манна мин бииргэ үлэлэспит, өйөөбүт салайааччыларбар Георгий Артемьевка, Алексей Сергучевка, Владимир Птицыҥҥа, Иван Птицыҥҥа, Николай Старостиҥҥа, Егор Белолюбскайга, Наталья Пахомоваҕа, Владимир Чупровка, Александр Дьячковскайга, Тимофей Нестеровка, Михаил Васильевка, Дмитрий Тихоновка, Алексей Неустроевка уонна 30 сыл устата алтыспыт түмсүүлэрим дьонноругар ис сүрэхпиттэн махтанабын. Инникитин да бииргэ үлэлиэхпит-хамсыахпыт, Майабытын, Мэҥэбитин ааттата туруохпут диэн эрэнэбин.
-Мария Дмитриевна, ыйытыктарбар эппиэттээҥҥин 30 сыл устата үлэлээбит үлэҕиттэн кылгастык сырдаппыккар махтанабын.
Марелла Баишева.
