Улуу Кыайыы 80 сыла чугаһаан иһэринэн бүтүн дойду, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Аҕа Дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ охтубут буойуннар, сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран эйэлээх олоҕу тутууга элбэх сыраларын биэрэн үлэлээбит бэтэрээннэр ааттарын үйэтитиигэ элбэх өрүттээх үлэ ыытыллар.
Биһиэхэ, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун 2-с Наахара нэһилиэгэр, бэтэрээннэр диэн ааттаах дьон киэнэ дьоһуннара, киһи киэнэ кэрэмэстэрэ, үлэһит киэнэ үтүөкэннэрэ олорон, үлэлээн-хамсаан ааспыттара.
Мин бүгүн кэпсиир киһим – Николай Петрович Кириллин, сэбиэскэй-партийнай үлэһит, Аҕа Дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии бэтэрээнэ, «Бочуот знага» уордьан кавалера, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах гражданина.
Н.П.Кириллин 1924 сыллаахха тохсунньу ый 12 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас оройуонун 2-с Наахара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Николай 17 саастааҕар сэрии саҕаламмыта. Армия кэккэтигэр 1943 сыллаахха ыам ыйын 25 күнүгэр ыҥырыллыбыта. Бэбиэскэни Хаптаҕай нэһилиэгэр «от сии» олорон туппута. Ийэтин, быраатын Михаилы кытта Хаптаҕай Огдоруунун үрдүгэр быраһаайдаспыта.
Өлүөнэ өрүһүнэн устан, бастаан Мальта куоракка тиийбиттэрэ. 10 хонуктаах харантыын кэнниттэн Бурят-Монголияҕа Усть-Кяхта ыстаансыйа аттыгар саҥа тэриллибит 19-с кондепоҕа сулууспалыыр буолбута. Бу туһугар эмиэ улахан эппиэттээх дьыала этэ: Монголия норуодунай өрөспүүбүлүкэтиттэн истиэп сылгыларын үүрэн аҕалан, айааһаан-сыһытан, миинэр миҥэ, көлүнэр көлө оҥорон, фроҥҥа атаарыы. Манна үлэҕэ дьиҥнээхтик буһуу-хатыы оскуолата, ону тэҥэ күүстээх байыаннай бэлэмнэнии буолбута. Ити курдук Николай Кириллин Улуу Кыайыы күнүн үлэ фронугар көрсүбүтэ.
Кини бэйэтин ахтыытыгар бу курдук суруйар:» Тыылга син биир сэриигэ курдук кытаанах дьиссипилиинэ ирдэнэрэ. Бирикээһи биир тыла суох толороҕун эрэ. Ый иһинэн устаабы, байыаннай дьыаланы үөрэтэн, бирисээгэни ылыммыппыт. Нууччалыы билбэт дьону үтүгүннэрэр этилэр. Мин 3 төгүл Монголияттан аттары үүрэн аҕалыыга сылдьыбытым. Биир сырыыга 3-4 тыһыынча сылгыны аҕаларбыт. Фроҥҥа атаарыллар аттары арыаллаан Новороссийскай куоракка тиийбитим: ити 10-ча хонуктаах командировка диэн этэ. Биир вагону толору аты иккиэ буолан көрөн-истэн, аһатан-уулатан айаннаабыппыт.»
Кэлин сэрии кэнниттэн сорох арҕаа фроҥҥа сылдьыбыттар үлэ фронугар сылдьыбыт дьону намтата саныылларын, атарахсыталларын туһунан Николай Петрович бэркэ хомойон кэпсиир буолара. Дьиҥинэн, бары даҕаны – уоттаах сэриигэ да буоллун, тыылга да буоллун – биир өлүүгэ өлөн, кыайыыны уһансан кэллэхтэрэ дии!
Кыайыы буолбутун кэнниттэн кинилэр чаастарын Сахалиҥҥа Отомари (кэлин Корсаков) куоракка аҕалбыттара. Манна Николай бойобуой доҕотторунаан кистэлэҥ эбийиэктэри тутууга үлэлээбитэ. Ол сылдьан аварияҕа түбэһэн, сиһин тоһутан, 3-с группалаах инбэлиит буолан, дойдутугар төннүбүтэ. Саллаат олоҕун 5 сыл, 7 ый, 14 хонугунан түмүктээбитэ.
Сэрии кэнниттэн урусхалламмыт хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ, эйэлээх олоҕу тутууга 32 сыл устата бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитэ.
Бастатан туран, Дьокуускайга колхуостар каадырдары бэлэмниир оскуолаларын үөрэнэн бүтэрбитэ (1955 – 1958). Зоотехник идэтин ылан, төрөөбүт нэһилиэгэр үлэтин саҕалаабыта. Туруу үлэһит дьон Ермолаевтар кыыстарын Дария Яковлевнаны кэргэн ылан, 6 оҕоломмуттара.
Ити кэмтэн ыла дьэ саҕаламмыта Николай Петрович төрөөбүт нэһилиэгэ, оройуона чэчирии сайдарын туһугар сыламтата суох үлэтэ. Кини аатын кытта кэккэлэһиннэрэ маннык тыллары суруйуохха сөп: зоотехник, биригэдьиир, ыстаарсай биригэдьиир, управляющай, нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, сэкиритээрэ. Уопсастыбаннай үлэтэ: агитатор, пропагандист, лектор, партийнай тэрилтэ сэкиритээрэ, нэһилиэк сэбиэтин хас да төгүллээх дьокутаата. Маны таһынан Бөтүрүөбүс киһи быһыытынан дьоҥҥо кэрэхсэнэр хаачыстыбаларын ааттыахха сөп: киэҥ билиитэ-көрүүтэ, үрдүк култуурата, барыга көхтөөх буолуута, куруук инники күөҥҥэ сылдьара, дьоҥҥо амарах сыһыана, элэккэй майгыта, ылыннарыылаах тыла-өһө. Норуот кинини ытыктаан көннөрү «Бөтүрүөбүс» диэн ааттыыра. Бөтүрүөбүс дьон киһитэ этэ, доҕоро-атаһа элбэҕэ. Төһөлөөх киһиэхэ кини сүбэнэн-аманан, дьыаланан, тус холобурунан көмөлөспүтэ буолуой?! Ааҕан сиппэккин!
Николай Бөтүрүөбүс саамай уһун кэмҥэ нэһилиэк сэбиэтин сэкиритээринэн үлэлээбитэ. Бу үлэлии олорон эдэр ыал бөҕөтүн оҥорбута. Кини сибидиэтэлистибэ туттарарыгар эппитин-тыыммытын, алҕаабытын үгүстэр өйдүүр буолуохтаахтар. Мин Гришабынаан кини илиититтэн сибидиэтэлистибэ туппуппут, сыбаайбабытын салайан ыыппыта, оҕобут төрөөбүтүгэр роддомтан таһаарбыта. Ону мин куруук махталынан ахтабын!
«Н.П.Кириллин оҕону кытта оҕо, оҕонньору кытта оҕонньор буолар ураты дьоҕурдааҕа. Бииргэ үлэлиир дьонугар истиҥ сыһыаннааҕа. Эдэр үлэһиттэргэ аҕа табаарыс, уһуйааччы буолара», — диэн кинини кытта бииргэ үлэлээбит, алтыспыт дьоно ахталлар. Иллэҥ кэмигэр дуобат, саахымат оонньуура. Агитзона кэнсиэригэр ырыаһыт быһыытынан биллэрэ. Ордук «Хайыһар», «Гастелло», «Катюша» ырыалары сөбүлээн толороро.
Киһи кэрэмэһэ, салайааччы сатабыллааҕа Н.П.Кириллин төрөөбүтэ быйыл 100 сылын туолла. Ол чэрчитинэн оҕолоро, сиэннэрэ кини кэриэһигэр анаан САДУОБА күрэхтэһиитин ыытаары сылдьаллар. Дьэ бу үчүгэй! Баай ис хоһоонноох олоҕу олорон ааспыт үтүө киһи, көҥүл, дьоллоох олох иһин турууласпыт буойун аата ааттаныахтаах, хаһан да умнуллуо суохтаах!
Елена Прокопьева,
РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн.