Маҥнайгы герой манна баар,
Быйаҥнаах хонуу манна баар,
Үөскүлэҥ сылгы манна баар,
Үүнүүлээх бурдук манна баар,
— диэн тыллардаах өрөгөй ырыалаах улууспут саамай кырдьаҕас уонна баай устуоруйалаах ытык сирэ Бүтэйдээх буолар. Манна аптаныамыйаны олохтоспут, “Холбос” атыы-эргиэн тэрилтэтин төрүттээбит, салайааччы, сырдатааччы, суруйааччы Кузьма Осипович Гаврилов, бастакы Социалистическай Үлэ Дьоруойа, сылгыһыт Афанасий Егорович Степанов, саха дьахталларыттан географическай наукаҕа бастакы учуонай Мария Кузьминична Гаврилова, Саха АССР үтүөлээх учууталлара, норуот үөрэхтээһинин туйгуннара Татьяна Васильевна Скрябина, Марфа Егоровна Чарина, о.д.а. элбэх чулуу дьон үөскээн-төрөөн олорбуттара.
Алтынньы 16 күнүгэр, Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө улууспутугар баар хас биирдии тыыл бэтэрээнин, сэрии сылын оҕолорун ааттарын үйэтитэр сыаллаах ыытылла турар “Сүрэхтэн сүрэххэ” бырайыак алгыстаах айана Бүтэйдээххэ чугастааҕы Тараҕай, Моорук, Алтан нэһилиэктэрин бэтэрээннэрин түмтэ.
Бу нэһилиэктэргэ 5 тыыл бэтэрээнэ олорор. Кинилэргэ улуус баһылыга Дмитрий Тихонов Махтал суругун кытта сэмэй кыһыҥҥы кэһиитин дьиэлэринэн тиэртилэр.
Бүгүҥҥү көрсүһүү үөрүүлээх чааһыгар Бүтэйдээх нэһилиэгин баһылыга Айаан Чичахов, улуус Ытык сүбэтин бэрэсэдээтэлэ Зиновий Игнатьев, улуус бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччы Евдокия Решетникова, улуустааҕы нэһилиэнньэ көмүскэллээх буолуутун управлениетыттан Мария Федорова эҕэрдэлээтилэр. Айаан Ньургунович нэһилиэктэртэн кэлбит дэлэгээссийэлэр салайааччыларыгар нэһилиэгин устуоруйатын кэпсиир “Бүгүҥҥү Бүтэйдээх” саҥа кинигэлэри бэлэх уунна.
Бүтэйдээх нэһилиэгин ыччата ырыанан, үҥкүүнэн эҕэрдэлээтэ. Сэрии сылын оҕолоро Табаҕаттан 50 сыл ыстаастаах педагогическай үлэ бэтэрээнэ, “Ытык ыал” аатын ылбыт Николай Семенович Негнюров, 40-тан тахса сыл араадьыйа технигинэн үлэлээбит, “Ытык ыал” аатын ылбыт Андрей Никифорович Дьяконов, Мооруктан 93 сааһыгар сылдьар педагогическай үлэ бэтэрээнэ, кыраайы үөрэтээччи Аполлон Михайлович Апросимов, Бүтэйдээхтэн педагогическай үлэ бэтэрээннэрэ Александр Васильевич Игнатьев, Мария Ефимовна Ермолаева, Татьяна Петровна Стручкова кэлэн бочуоттаах ыалдьыт буоллулар. Сэрии ыар сылларын эттэринэн-хааннарынан билбит дьон сыанаҕа ыҥырыллан тахсан олохторун, үлэлэрин-хамнастарын иһирэхтик сырдаттылар.
Моорук олохтооҕо Мария Ермолаева К.К.Байкалов аатынан сопхуоска 30-тан тахса сыл буҕаалтырынан үлэлээбит, оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх.
Хаптаҕайтан төрүттээх Александр Игнатьев оҕо сааһа Хара нэһилиэгэр ааспыт. 60-с сыллартан үлэһит буолуоҕуттан Бүтэйдээх олохтооҕо буолан олорор, оҕолордоох, сиэннэрдээх, хос сиэннэрдээх.
Чурапчыттан төрүттээх Татьяна Стручкова 80 сааһын туолаары сылдьар. 52 сыл биология, химия учууталынан үлэлээн элбэх ыччаты олох киэҥ аартыгар сирдээбит. Кини үөрэппит оҕолоро үгүстэрэ мэдиссиинэ уонна тыа хаһаайыстыбатын идэлэрин баһылаабыттар.
Мооруктан Аполлон Апросимов сүөһүлээх-астаах абаҕатын аахха иитиллэн уонна дьонун туһугар кыһамньылаахтык сыһыаннаһан хоргутууга тиэрдибэтэх Калинин аатынан холкуос бэрэссэдээтэлин үтүөлэринэн улаханнык аччыктыыры билбэтэҕим диэтэ. Абаҕата аах үөрэттэрэннэр, бэйэтин билигин 67 сыл ыстаастаах учууталынан ааҕынар.
Бүтэйдээхтэн төрүттээх Табаҕа олохтооҕо Андрей Дьяконов оҕо сылдьан оҕус сиэппититтэн саҕалаан, оскуола кэннэ аармыйаҕа 3 сыл сулууспалаан, араадьыйа технигинэн ситиһиилээхтик үлэлээбитин сэмэйдик сырдатта.
Табаҕа олохтооҕо Николай Негнюров олус интэриэһинэй чахчылары аҕалан кэпсээн дьону-сэргэни сэргэхситтэ. Кини, бастатан туран, сааһыра барбыт дьону өрө тардан, кинилэр санааларын, тылларын-өстөрүн истэн, үйэтитэр сыаллаах тэрээһини тэрийбит дьоҥҥо махтанна.
-Мин 1944 сыл сэтинньи 15 күнүгэр төрөөбүтүм. Дьиҥинэн Николай диэн ааттаныа суохтаах эбиппин. Убайым Николай Семенович аҕа дойду сэриитигэр сылдьан сураҕа суох сүтэ сылдьыбыт. Ол иһин убайбын эргиллибэт буолла диэн, мин төрөөбүппэр кини аатын миэхэ биэрбиттэр. Убайым Негнюров Николай Семенович Аҕа дойду иккис сэриитигэр Арҕаа фроҥҥа Кенинсберг куораты ылсыыга кыттыбыт итиэннэ лейтенант званиелаах дойдутугар эргиллэн кэлбит. Кини өссө сэриигэ барыан иннинэ 1940 с. Суворова Евгения Николаевна диэн нуучча дьахтарын кэргэн ылбыта сэриигэ барбытын кэннэ уол оҕону төрөппүт. Ол оҕо аата Негнюров Виктор Иванович диэн этэ. Сэрииттэн кэлэн алта оҕону төрөтөн, Наахара оскуолатыгар 12 сыл устата дириэктэринэн үлэлээн, үчүгэйдик олорбуттар. Араспаанньабыт хантан кэлбитин кыайан быһаарбаппын, Негнюровтар бары биир аймах буолабыт. Ийэм Фенадора Яковлевна иитиллибитинэн Григорьева, төрөөбүтүнэн Сергеева, 93 сааһыгар олохтон барбыта. Кини 44 саастааҕар 15-с оҕонон миигин төрөппүт. Сэттэ оҕо тыыннаах хаалбытытыттан билигин Аллараа Бэстээххэ олорор эдьиийбиниин Александралыын иккиэбит. Мин 5 оҕолоохпун, 13 сиэннээхпин. Биир кыыстаахпытын ийэм хос аатынан Нотуойа диэн ааттаабыппыт кэргэмминиин. Кэлин дьоппуон киһи аймахтарбытыгар олоро сылдьыбытыгар бу тыл кинилэргэ суолтатын ыйыппыппытыгар тиит мас диэн үөрдүбүтэ. Кэргэним Галина Николаевналыын ыал буолан олорбуппут 52 сыл буолла. Билиҥҥи олох бары өттүнэн олус түргэн тэтимнээх буолла. Үлэлииргэ, үөрэнэргэ бары усулуобуйа баар, хас да сиргэ үлэлиириҥ-үлэлээбэтиҥ, үөрэнэриҥ-үөрэммэтиҥ бэйэҥ көҥүлүҥ буолла, үөрэх, сайдыы күүскэ барар. Биир мунчаарарым баар – сэрии буола турара. Бу тохтуу охсуон, Кыайыы 80 сылын үөрэ-көтө көрсүөхпүтүн баҕарабын, — диэтэ.
Майатааҕы Үһүс көлүөнэ оскуолатын волонтер учууталлара Татьяна Попова хомуска оонньуурга, Мария Кычкина эти-хааны үҥкүүнэн чөллөрүтүүгэ, Антонина Петрова мэйиигэ аналлаах эрчиллиилэргэ, Марфа Алексеева кыыс симэҕин оҥорууга, Ольга Аринкина саахыматынан тигиигэ маастар кылаастары, психологтар Елена Габышева, Ирина Молокотина уйулҕаҕа оонньуу-трениннэри ыыттылар.
Бу кэмҥэ улуустааҕы социальнай бэлиитикэ управлениетын үлэһиттэрэ Степан Соловьев уонна Кирилл Лукин сэрии сылын оҕотугар Александр Игнатьевка, Бүтэйдээх оскуолатын 11-с кылааһын волонтер оҕолоро соҕотох олорор үлэ бэтэрээнигэр Евдокия Афанасьеваҕа дьиэлэригэр тиийэн кыстык мастарын хайытан, саһааннаан көмөлөстүлэр.
Ыалдьыттарга олохтоох мусуой дириэктэрэ, историк учуутал Вячеслав Кириллин экскурсия оҥордо. 1912 с. тутуллубут Кузьма Осипович Гаврилов олорбут дьиэтигэр педагогическай үлэ бэтэрээннэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр Анатолий Никитич Аргунов уонна Мария Гаврильевна Иванова ааттарынан 1995 с. Үөрэҕирии мусуойа аһыллыбытын сырдатта, саҥардыллан оҥоһуллубут үс мэндиэмэннээх, биэс колокуонньалаах Мэҥэ-Боҕуруоскай таҥара дьиэтигэр күүлэйдэттэ.
Тараҕай нэһилиэгин бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччы Анна Прохорова нэһилиэгин бэтэрээннэрин ааттарыттан бу ыытыллыбыт тэрээһининэн эҕэрдэлээн туран, буруолуу сылдьар саҥа “Уол Табаҕа” кинигэни Бүтэйдээх нэһилиэгин бэтэрээннэригэр бэлэхтээтэ.
Олоххо көхтөөх, үтүөҕэ дьулуурдаах, эдэрдии эрчимнээх Майатааҕы Үһүс көлүөнэ оскуолатын волонтер учууталларын, үөрэнээччилэрин уонна олохтоохтор ааттарыттан Ньургуяна Прокопьева, Марина Давыдова, оскуола үөрэнээччилэрэ кыттыылаах эҕэрдэ кэнсиэр буолла.
Тэрийээччилэр олохтоохторго кэрэ-бэлиэ миэстэлэригэр туруоралларыгар анаан Амынньыкы Уус сиэнэ, Табаҕа тимир ууһа Иван Гоголев оҥорбут тимир ыскамыайкатын бэлэх ууннулар.
“Сүрэхтэн сүрэххэ” бырайыак чэрчитинэн ыытыллыбыт тэрээһиммит сыалын-соругун толордо. Араас ыарахан кэмнэри дьоһуннук туораабыт аҕам саастаах көлүөнэ дьоммут олохторун туһунан биһиэхэ анаан кэпсээбит ахтыылара, кэс тыллара ыччаппытыгар холобур буоллун. Хас биирдиибит ытык-мааны дьоммутун кытта ирэ-хоро, анаан-минээн сэһэргэһэн, киинэҕэ устан, сурукка тиһэн үйэтитэр үлэни ыытыаҕыҥ диэн Евдокия Саввична дьоро күнү түмүктээтэ.
Бүгүҥҥү күн кыттыылаахтара саҥаны билэн-көрөн, үөрэн-астынан, бэйэ-бэйэлэригэр махтанан тарҕастылар.
Марелла Баишева.